Regisseur Sergei Loznitsa is niet mals voor Poetin: ‘Het Russische systeem is rot van onder tot boven’

In A Gentle Creature trekt Sergei Loznitsa dwars door de corrupte, door hoeren, dronkaards en bruten bevolkte hellekrocht die Rusland heet. De Oekraiënse filmmaker over zijn welgemeende fuck you aan het adres van Poetin en co. ‘Het is grotesk en surrealistisch, maar de realiteit in Rusland is dat ook.’

Sergei Loznitsa woont dan al een paar jaar in Berlijn, je zult geen filmmaker vinden die de geschiedenis en problematieken van Rusland en Oost-Europa het voorbije decennium zo nauwgezet én met zoveel kritische guts op het witte doek wist te brengen. Of hij zou Andrej Zvjagintsev moeten heten.

In zijn gitzwarte fictiedebuut My Joy (2010) toonde Loznitsa al dat je in het land van de Beer maar beter niet van de geijkte paden afwijkt. Letterlijk en figuurlijk. In zijn documentaire Maidan (2014) posteerde hij zijn camera op het gelijknamige plein in ’t hartje van Kiev waar de revolutie tegen de Russische inmenging uitbrak. Maar nooit eerder kwam hij zo grimmig en sarcastisch uit de hoek als met zijn jongste langspeler, het voor de Gouden Palm genomineerde A Gentle Creature.

De 52-jarige Oekraïner, geboren en getogen in wat toen nog de Sovjet-Unie heette, volgt de sombere lotgevallen van een vrouw die op zekere dag een pakket teruggestuurd krijgt dat was bestemd voor haar man, die al een poos in een Russische gevangenis zit. Op begrip, clementie of zelfs maar een woordje uitleg hoeft ze niet te rekenen. De dappere, naamloze dame besluit dan maar om haar echtgenoot op te zoeken.

Het is het begin van een hallucinante pelgrimstocht langs hoeren, foute flikken, dronkaards en corrupte functionarissen, waarmee Loznitza moedertje Rusland genadeloos te kijk zet als een land van misdaad maar zonder straf. Inspiratie vond hij in Fjodor Dostojevski’s novelle De zachtmoedige uit 1886, al moet je al serieus door de wodka beneveld zijn om er geen venijnige kritiek op het hedendaagse Rusland van Vladimir Poetin en zijn acolieten in te lezen.

Kritiek op het regime wordt in Rusland de jongste jaren nauwelijks getolereerd. Bestaat er nog wel zoiets als politieke cinema?

Sergei Loznitsa: Ik heb A Gentle Creature gedraaid in Litouwen, met geld uit vijf Europese landen. Litouwen is een Europees land, maar de meeste mensen die er wonen zijn Russen. In Rusland had ik deze film nooit kunnen maken. Ik had er wel kunnen draaien, maar niemand zou een roebel op tafel gelegd hebben voor een project als dit. Plus: ik had allerlei visa moeten aanvragen, materiaal langs de douane verschepen – ook puur praktisch had het dus niet veel zin. Er zijn de afgelopen jaren misschien een of twee Russische films geweest met een sterke politieke boodschap. Ik denk aan Leviathan van Andrej Zvjagintsev. Maar dat heeft hem en zijn producenten achteraf heel wat problemen opgeleverd. Vandaar dat ik het niet eens heb overwogen om in Rusland te filmen of daar geld te zoeken. Ik wil wel benadrukken dat A Gentle Creature niet alleen maar een politieke film is. Het gaat over de verwrongen relatie tussen de staat en het individu. Dat is natuurlijk een politieke thematiek, die ook de huidige toestand beschrijft. Maar tegelijk heeft de film wortels in de Russische literatuurtraditie en culturele mythologie.

Over literatuur gesproken: de titel verwijst naar de novelle van Dostojevski, maar in hoeverre ben je die trouw gebleven?

Loznitsa: Ik wilde de plot van Dostojevski volgen, maar gaandeweg nam het scenario het over van het boek. Als ik begin te schrijven, heb ik meestal geen flauw idee waar ik zal uitkomen, en dat was dit keer zeker het geval. Het zijn de personages die me op sleeptouw nemen. Ik schrijf op wat ze me dicteren. Ik heb meerdere boeken gelezen over hoe je zogezegd scenario’s moet schrijven, maar uiteindelijk is dat allemaal slechts theorie. De praktijk heeft haar eigen wetten en regels, en die zijn vaak ondoorgrondelijk. Zelfs voor wie de film schrijft of regisseert.

A Gentle Creature is daarvan alvast een schoolvoorbeeld. Twee uur lang zit je naar een beklemmend, realistisch drama te kijken, en dan pak je op het einde uit met een bizarre droomscène.

Loznitsa: Ik beken schuld. (lacht) Ik raakte er maar niet uit over hoe ik het verhaal moest eindigen en uiteindelijk heb ik gedaan wat veel filmstudenten doen wanneer ze het niet meer weten: eindigen met een droom. Mocht ik filmstudent zijn, dan was ik ongetwijfeld dik gebuisd. Ook voor mij was het aanvankelijk een grote gok, maar hoe meer ik erover nadacht, hoe logischer ik het vond om het hele avontuur te laten eindigen met een bizar, denkbeeldig proces. Het is grotesk en surrealistisch, maar dat is de realiteit in Rusland tegenwoordig ook.

Leg uit.

Loznitsa: Wat je in die droomscène ziet, zijn verschillende personages die samen de Russische maatschappij vertegenwoordigen en moeten beslissen of de vrouw al dan niet haar man mag zien. De speeches die ze een voor een afsteken zitten vol loze beloftes en absurde redeneringen. Het is hol gebrabbel. Pure folklore, zou je denken, maar dat is helaas niet zo. Veel van die teksten heb ik zelfs rechtstreeks overgenomen uit echte speeches. Zo vindt in Rusland elk jaar een ceremonie plaats waarbij de president prijzen uitreikt aan burgers die zich op de een of andere manier verdienstelijk hebben gemaakt voor de natie. Wel, je gelooft je oren niet als je daarnaar kijkt. Wat daar gezegd wordt, is je reinste onzin, schaamteloos gevlei. En iedereen maakt er zich schuldig aan: politici, maar ook boeren, sportlui, wetenschappers, bedrijfsleiders. Het systeem is rot van onder tot boven. Dat is wat ik wilde tonen met die droom. Dat de kanker is doorgedrongen tot elke trede van elk instituut. Iedereen heult mee met de macht. Het is zo grotesk dat het een lachwekkende farce lijkt.

Is dat de reden waarom de vrouw alle tegenkantingen en vernederingen tijdens haar trip onbewogen lijkt te ondergaan? Ze heeft zelfs geen naam.

Loznitsa:(knikt) Het is een archetype. Ze incarneert eeuwen Russische geschiedenis. Het is een volgzame, stilzwijgende vrouw zoals daar in de Russische literatuur verschillende van rondlopen. Ze bestond al ten tijde van Dostojevski en ze bestaat nog steeds. Ze symboliseert de murw geslagen natie, een mens op de rand van zelfmoord. In die zin was Dostojevski een profeet: hij wist welke toekomst Rusland te wachten stond.

Ze zullen je in Rusland graag zien komen. Klaar voor de première in Moskou, met Poetin op de eerste rij?

Loznitsa:(lacht) Mijn film zal zeker in Rusland getoond worden. In een drietal zalen en voor een select gezelschap. En dan zal men doen alsof hij helemaal niets met politiek en het huidige regime te maken heeft, zodat men kan zeggen: ‘Kijk hoe tolerant we zijn. Alle stemmen komen bij ons aan bod.’ Zo werkt het tegenwoordig. Het systeem is ingewikkeld en hypocriet. Het is niet meer de censuur van het Sovjettijdperk, toen films nog gewoon geboycot en verboden werden. Nu wordt je film wel uitgebracht, maar op subtiele manieren doodgemaakt.

Je bent wiskundige van opleiding. Heeft je mathematische achtergrond je manier van filmmaken beïnvloed?

Loznitsa: Ik denk het wel. Ik heb altijd een analytische geest gehad, en dat zie je in de manier waarop ik mijn films orden of hoe ik thema’s ontwikkel. Ik probeer zicht te houden op het bredere plaatje. Ik tracht het raderwerk te ontmaskeren van hoe de geschiedenis inwerkt op het heden, en hoe het individu zich verhoudt tot de maatschappij. Hopelijk doe ik dat op een manier die niet saai of didactisch is.

Vormelijk vallen je films op door hun strenge beeldkaders, dwingende stijl en je gevoel voor tableaux vivants.

Loznitsa: Voor A Gentle Creature heb ik voor het 2.66/1-formaat gekozen, omdat dat brede, horizontale aspect de dramatiek verhoogt en een zekere benepenheid uitdrukt. Zelfs wanneer ik een documentaire maak, ben ik in de eerste plaats geïnteresseerd in de esthetiek van een beeld. Ik maak tenslotte cinema, dingen die op een groot scherm gezien moeten worden en dus een picturale kwaliteit moeten hebben. Daarom hou ik niet van los camerawerk of van improvisatie. Ik word er nerveus van, of zeeziek. (lacht) Elk shot bespreek ik vooraf met mijn cameraman, zeker die met veel personages. Filmbeelden moeten passeren als eb en vloed. Ze moeten een vloeiende golf vormen, een harmonieus geheel. Dat is opnieuw de wiskundige in mij, maar ook de estheet.

Vorig jaar maakte je Austerlitz (2016), een dialoogloze documentaire over toeristen die het concentratiekamp Theresienstadt bezoeken. Schuilt er ook een moralist in jou?

Loznitsa: Jazeker. Ik vind dat geen vies woord. In elke filmmaker die de ambitie heeft iets te zeggen over mens en maatschappij schuilt een moralist. Dat betekent niet dat ik mijn inzichten of ideeën opdring. Ik onderzoek ze, werp een discussie op en film is daarvoor een uitermate geschikt medium. In feite doe ik hetzelfde in al mijn films: me afvragen hoe de geschiedenis zich vormt, hoe we ons de dingen herinneren, hoe we er verslag van uitbrengen en welke processen erachter schuilgaan. In Austerlitz toon ik wat toeristen doen in een concentratiekamp. Ik observeer hoe ze zich gedragen, zonder commentaar. In A Gentle Creature vertel ik wat een vrouw meemaakt wanneer ze haar man wil opzoeken in de gevangenis. Het zijn dingen die dagelijks voorvallen en die we normaal zijn gaan vinden, maar die ik bizar en problematisch vind.