Met ‘Deutschland bleiche Mutter’ tekent Helma Sanders-Brahms een van de meest radicale en onthutsende kronieken van nazi-Duitsland, de oorlog en de wederopbouw.
Deutschland bleiche Mutter (1980)
Film: ***
Extra’s: **
(Carlotta/TwinPics; Franse import)
De titel is ontleend aan een gedicht van Bertolt Brecht waarmee de film ook opent. De cineaste vertelt de collectieve geschiedenis van het oorlogsverleden van haar land aan de hand van de belevenissen van een doodgewoon echtpaar: Hans (Ernst Jacobi) en Helene (Eva Mattes) staan model voor zo vele Duitsers die dromen van een vreedzaam bestaan, maar hun hele leven verwoest zien door de Krieg en de denazificatie. Hun bruiloft is net achter de rug als Hitler Polen binnenvalt en de echtgenoot naar het Oostfront wordt gestuurd. Het begin van een lange lijdensweg die ook het gezin danig op de proef stelt.
Wat Deutschland bleiche Mutter uniek maakt ten opzichte van andere terugblikken op het onverwerkte oorlogsverleden is dat het om een intens persoonlijke benadering gaat van de Duitse geschiedenis. De ouders die we zien verkommeren zijn Helma Sanders-Brahms’ eigen ouders. Het kind dat tijdens een heftig bombardement op de wereld wordt gezet met de hulp van een vroedvrouw die onvoorwaardelijk in de Führer gelooft, is de cineaste zelf.
Sterke beelden – de moeder die haar kinderwagen voortsjouwt op de puinhopen van een verwoest land – stammen uit haar vroegste jeugdherinneringen. Sanders-Brahms maakte deze film terwijl ze zelf zwanger was van haar eerste dochter; ze tekent haar eigen moeder als een Mutter Courage die alle ellende en ontbering met een buitengewone kracht doorspartelt.
Ze stort pas in als er vrede komt. Tengevolge een verlamming verliest ze al haar tanden, is de helft van haar gezicht misvormd en gaat ze voortaan met een gehalveerde zwarte sluier door het leven. Eva Mattes (die vaak in films van Fassbinder te bewonderen was) schenkt een hallucinante dimensie aan dit vrouwenportret, waarbij ze evolueert van een argeloos verliefd wicht tot een wanhopige huissloof wier gelaat een grotesk masker is dat verwijst naar de leugens en de ontkenning tijdens de economische wederopbouw van de Adenauer jaren.
Sanders-Brahms verhult niet dat haar ouders ongeacht hun persoonlijke miserie ook de lafheid incarneren van het Duitse volk dat het Hitlerregime aanvaardde. Maar door haar eigen aanwezigheid als offscreen verteller voegt ze er in een adem aan toe dat haar generatie wellicht alleen beter is omdat ze het voordeel heeft later geboren te zijn.
In haar volstrekt subjectieve reconstructie van een schuldig verleden kiest de cineaste voor een sobere, gestileerde aanpak, zonder spektakelzucht maar met integendeel de nodige vervreemdingseffecten. Zo laat ze het noodlottig verhaal van haar moeder dialogeren met archiefbeelden die de individuele lotgevallen in een breder historisch perspectief plaatsen. En kan de toon van de film soms helemaal omslaan, van Grimm-achtige sprookjessfeer tot groteske karikatuur.
Patrick Duynslaegher
