Mike Leigh is nog steeds kwaad, en gelukkig maar: ‘De brexit is een fuck-up zonder weerga’
Het Britse filminstituut Mike Leigh houdt een vurig pleidooi voor het recht op verzet en vrije pers in Peterloo, een historisch drama waar de actualiteitswaarde van afspat.
Vijfenzeventig is Mike Leigh ondertussen, maar van uitbollen is bij de Brit achter Naked (1993), Secrets & Lies (1996), Vera Drake (2004), Another Year (2010) en andere sociaal bewogen uppercuts nog lang geen sprake. Integendeel zelfs. Niet alleen is zijn nieuwste film Peterloo met zijn 153 speelminuten, tientallen personages en honderden figuranten de duurste en meest epische uit zijn vijftigjarige carrière, het is ook een van zijn kwaadste en politiek actueelste, ook al speelt het verhaal zich af precies twee eeuwen geleden. Leigh zoomt immers in op de protestmars voor parlementaire hervormingen die in augustus 1819 plaatsvond in St. Peter’s Field bij Manchester, maar die door cavaleriesoldaten en de powers that be brutaal uit elkaar werd geslagen.
Ik weiger toe te geven aan defaitisme. En velen met mij.
Het incident, waarbij vijftien doden en honderden gewonden vielen onder de zestigduizend vreedzame betogers, ging de historie in als ‘het bloedbad van Peterloo’, een knipoog naar de slag bij Waterloo van vier jaar daarvoor. Met wat goede wil kan het als het startschot voor het sociale verzet in het geïndustrialiseerde Engeland én als de genese van de Britse klassenstrijd worden beschouwd, al is het tegenwoordig nauwelijks nog een voetnoot in de geschiedenisboeken. Wat Leigh tussen de historische lijnen wil duidelijk maken, kan dan ook nauwelijks verkeerd begrepen worden. Met name dat het recht op verzet van alle tijden is, en dat de sociale strijd meer dan ooit van tel is in deze troebele tijden van brexit, populisme en andere kwalen.
Verwacht dus geen historisch staaltje agitprop dat je met slogans om de oren kletst en de wapperende banieren gretig drenkt in werkmansbloed, zweet en tranen. In zijn meticuleus in beeld gebrachte ensembledrama (kostenplaatje: 15 miljoen pond) neemt Leigh uitgebreid de tijd om alle partijen aan het woord te laten – van de misnoegde arbeiders die ijveren voor stemrecht, via de elite die van geen toegeven wil weten, tot de hervormingsgezinde politicus Henry Hunt, wiens speech de vonk doet overslaan. Peterloo is dan ook een haast forensische reconstructie, belicht vanuit diverse invalshoeken en met veel (historisch accurate) speeches en dialogen, maar dan zonder in schoolmeesterachtige didactiek te verzanden.
‘Peterloo leverde geen directe resultaten op’, aldus Leigh, die het kitchen sink-realisme waarmee hij furore maakte eerder al inruilde voor historische tableaus in Topsy-Turvy (1999) – over de negentiende-eeuwse operettecomponisten Gilbert en Sullivan – en Mr. Turner (2014), zijn voor vier Oscars genomineerde portret van de Britse romantische schilder. ‘Toch is het een belangrijk kantelpunt voor de democratie. Het sociale bewustzijn groeide en de werkende klasse leerde zich te organiseren en verdedigen. Dat er nog nooit een film over werd gemaakt en dat er in Groot-Brittannië nauwelijks over Peterloo gepraat wordt op school, is even verontrustend als veelzeggend.’
Men vergeet zijn sociale geschiedenis?
Mike Leigh: Men wist ze uit. Ik kom uit Salford, nabij Manchester. Ik ben tijdens de oorlog opgegroeid tussen arme werkmensen, en ik woonde op amper vijftien minuten rijden van St. Peter’s Field. Maar zelfs ik had voor mijn studententijd nog nooit van Peterloo gehoord. Nochtans zou je kunnen zeggen dat het Britse socialisme daar en toen geboren werd. Het was het begin van een strijd voor herverdeling en gelijkwaardigheid die nog steeds bezig is. Je bewust zijn van die strijd en van je relatie tot die geschiedenis is het enige en beste wapen tegen populisme. Er zal wel nooit een referendum over gehouden worden, maar ik durf te betwijfelen of er veel mensen zijn die Peterloo kenden en toch voor de brexit hebben gestemd. (grijnst)
Was je door de brexit extra geprikkeld om de film te maken?
Leigh:Peterloo zit al jaren in mijn hoofd. Ik ben eraan begonnen vier jaar geleden, met de tweehonderdste verjaardag in gedachten, maar de film is wel actueler en relevanter geworden door de brexit, zonder dat we hem daarom hebben gemanipuleerd in de richting van de actualiteit. We hebben de feiten grondig onderzocht en ons daar trouw aan gehouden, hoewel elke film per definitie een distillering en een metafoor blijft. Peterloo gaat ook niet enkel over Groot-Brittannië, of over de negentiende eeuw. Hij gaat over universele onderwerpen die nog steeds van belang zijn.
Niettemin veronderstel ik dat je niet ‘leave’ hebt gestemd.
Leigh: Je hoeft geen genie te zijn om te beseffen dat solidariteit en je verenigen de beste antwoorden bieden op de globale problemen die zich stellen. Dan toch ervoor kiezen om je te isoleren van Europa, om organisch en politiek gegroeide banden door te knippen vanwege een soort vage, door angst ingegeven wensdroom naar een puur Engeland, naar een verleden dat nooit heeft bestaan en dat een fabricatie is van dezelfde mechanismen die Peterloo uit de geschiedenisboeken hebben gewist, is niet alleen oerdom. Het is ook een vorm van zelfvernietiging die fucking misdadig is. Dus nee, ik heb niet ‘leave’ gestemd.
Het maakt je duidelijk nog altijd kwaad.
Leigh: De brexit is een fuck-up zonder weerga, en ja, dat mag je zo neerschrijven. (grijnst) Aanvankelijk kon je nog wat twijfelen, maar inmiddels is het heel duidelijk geworden op welke ramp we afstevenen. Dat geldt ook voor Europa, trouwens. Wat me kwaad maakt, is dat de waarheid geen enkele rol heeft gespeeld. Het ging om slogans en manipulatie. Let’s take our country back. Hoe, wat, waarom? Dat zien we dan wel weer. Dat heb ik zelf gemerkt bij intelligente, werkende mensen die toch ‘leave’ hebben gestemd. De pers heeft daar een belangrijke rol in gespeeld. Ze hadden kritischer en feitelijker moeten zijn, ze hadden hun lezers en kijkers duidelijk moeten maken: dit zijn de feiten, dit is fictie, fake news. Het belang van de vrije, kritische pers, van de vierde macht, wordt ook onderstreept in de film. De verslaggeving rond Peterloo, die buitengewoon snel en accuraat was, heeft uiteindelijk tot de oprichting van de krant The Guardian geleid.
De film lijkt een haast documentaire doorlichting van wat het concept democratie inhoudt, en van de processen die eraan ten grondslag liggen.
Leigh: Juist. En journalistiek, politieke communicatie en de manipulatie van de publieke opinie horen daarbij. Daarom is het bewust een verbale film geworden, wat misschien wel de grootste uitdaging was. Je wilt trouw zijn aan de feiten en retoriek van weleer, maar vermijden dat het saai of overvol wordt. Je wilt dat het leeft, organisch is. Vandaar dat we eerst veel geïmproviseerd en gediscussieerd hebben met de acteurs, wat ik altijd doe alvorens het script vaste vorm krijgt. Ik hoop dat we erin geslaagd zijn om het levendig te maken, al denken ze daar in Amerika blijkbaar anders over.
Hoe bedoel je?
Leigh: De Amerikaanse recensies zijn niet positief. Dat mag. Dat hoort bij een democratie. (fijntjes) Geïnteresseerd zijn in de wereld en wat erin gebeurt en gezegd wordt natuurlijk ook. Hoe dan ook, we hebben de politieke speeches van weleer opgezocht. Je vindt alle transcripties in archieven en bibliotheken. We hebben ook veel kranten van toen gelezen. Die waren duidelijk rechts of links georiënteerd, maar is verbijsterende hoe goed geïnformeerd ze waren, hoe eloquent geschreven, hoe uitgebreid en snel, hoe helder en geëngageerd. Kom niet zeuren over deadlinedruk, jongeman. Lees er je negentiende-eeuwse collega’s maar eens op na. Dat was pas kwaliteitsjournalistiek tegen de klok en in grote volumes, wat verbazend is gezien vanuit onze eenentwintigste-eeuwse multimediajungle.
Ondanks de vele speeches is Peterloo een picturale film. Wat heeft je op dat gebied geïnspireerd?
Leigh: Voor Mr. Turner hebben mijn cameraman Dick Pope en ik vooral naar Turners schilderijen gekeken, dus dat was makkelijk. Dit keer wilden we geen vast ijkpunt, wel een combinatie van dingen. De vroege negentiende eeuw was het gouden tijdperk van de Britse karikaturisten – Thomas Rowlandson, James Gillray en aanverwanten – , dus daar hebben we rijkelijk uit geput. Mocht je je trouwens afvragen of we de Franse regent in de film niet te karikaturaal afschilderen? Nee dus. Hij droeg écht make-up, was écht heel erg dik en praatte écht pedant. Zoek maar op.
Mike Leigh
– Geboren in 1943 als de zoon van Joodse immigranten uit Oost-Europa, die in 1939 hun naam van Lieberman naar Leigh veranderden. Zijn vader was dokter, zijn moeder vroedvrouw. Groeit op in Salford bij Manchester.
– Wil graag acteur worden, maar schakelt over naar regie. Studeert in 1965 af aan de London Film School.
– Begint zijn carrière als toneelschrijver en -regisseur. Maakt in de Britse crisisjaren zeventig en tachtig vooral tv-films.
– Is samen met generatiegenoot Ken Loach het boegbeeld van de Britse sociaalrealistische cinema.
– Wint in Locarno de Gouden Luipaard met zijn debuut Bleak Moments (1971), in Cannes de Gouden Palm met Secrets & Lies (1996) en in Venetië de Gouden Leeuw met Vera Drake (2004).
Was Barry Lyndon van Stanley Kubrick geen visuele referentie?
Leigh: Ik maak geen films over films, of pastiches, maar je kunt nu eenmaal moeilijk een film over de napoleontische periode maken zonder aan Barry Lyndon te denken, net zoals je geen massascènes kunt regisseren die niet door Kurosawa of Eisenstein beïnvloed zijn. Die dingen zitten gewoon in je DNA.
Peterloo is met zijn lange speelduur, ensemblestructuur en vele speeches alvast geen makkelijke film. Wat hoop je ermee te bereiken?
Leigh: Ik ben een Europeaan die films maakt over Europa en zijn inwoners, toen en nu. Ik kan alleen maar hopen dat mensen die mijn film zien geboeid zijn, dat ze zien in welke harde omstandigheden veel mensen moesten overleven, dat klassenverschillen universeel en disruptief zijn, dat ze beseffen hoe lastig velen het nog steeds hebben en hoe broos en weinig evident een democratie is. Daarom eindigt de film niet met van die pancartes met feiten en cijfers zoals veel historische Hollywoodfilms, alsof het een afgesloten hoofdstuk is, een fictie die veilig opgeborgen is. Hij laat de kijker achter op het slagveld en triggert hopelijk de nodige vragen. In die zin denk ik dat Peterloo een rol kan spelen in het culturele emancipatieproces, al bevat hij geen zwart-witboodschap.
Hoop je dat ook politici Peterloo zien?
Leigh: Ik ben er zeker van dat als pers en politici het publiek beter hadden geïnformeerd men nooit voor de brexit had gekozen, zoals men ook nooit Hitler aan de macht zou hebben gebracht, om maar twee van de honderden blunders binnen ons democratisch bestel te noemen. (grijnst)
Is je politieke visie veel veranderd sinds 1988, toen je doorbrak met High Hopes?
Leigh: We zijn met de acteurs naar het graf van Karl Marx geweest, op Highgate Cemetery in Londen. En toen werd me duidelijk: het is tragisch dat er niets veranderd is. In High Hopes zegt een man: ‘Wat is het nut van socialisme als er in de praktijk niets mee gebeurt. Is het dan geen loze ideologie?’ Ik vrees dat hij ergens gelijk heeft, maar ik weiger toe te geven aan dat soort defaitisme. En velen met mij. Zeker nu de grootste ramp in de Britse geschiedenis – de brexit dus – nakend is, hebben we geen andere keus dan ons tegen cynisme en populisme te verzetten. Dat is zelfs geen ideologisch standpunt, of links of rechts, maar puur darwinisme, een kwestie van overleven, van strijden voor de democratie.
Peterloo
Vanaf 16/1 in de bioscoop.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier