In Tsjaad zullen mannen niet mee mogen kijken naar de abortusfilm ‘Lingui’

Girl power uit de Sahel: in Lingui bindt een zwanger tienermeisje de strijd aan met religie en tradities. Op de barricades met de Tsjadische filmmaker Mahamat-Saleh Haroun.

Als minderjarige ongewenst zwanger zijn: dat is nergens ter wereld simpel, maar zeker niet in Tsjaad, waar abortus nog altijd illegaal en taboe is. Dat ondervindt de vijftienjarige Maria, die bij haar alleenstaande moeder woont, aan den lijve in Lingui. Maar verwacht daarom nog geen pauperporno over onderdrukte vrouwen en botsende generaties. Bovenal is Lingui, dat afgelopen zomer in Cannes meedong naar de Gouden Palm, een kleurrijk portret van twee vrouwen die weigeren zich gedwee bij de dictaten van religie en cultuur neer te leggen. Is getekend: Mahamat-Saleh Haroun, voormalig Tsjadisch minister van Cultuur en nog altijd een van de weinige filmmakers die het door armoede, corruptie en burgeroorlog getekende Sahelland rijk is.

‘Abortus is een groeiend probleem in veel Afrikaanse landen’, weet Haroun. ‘Niet omdat het vroeger niet bestond, maar omdat er vroeger niet eens over werd gepraat. De jongste jaren zie je her en der artikels opduiken in de pers. Ik heb vreselijke verhalen gehoord over babylijkjes die worden teruggevonden. Over meisjes die hun kind houden maar door hun gemeenschap worden verstoten. Over abortussen die clandestien worden uitgevoerd door kwakzalvers. Die eeuwenoude cultuur van schaamte eist jaarlijks honderden slachtoffers.’

Waarom wilde je per se nu een film over dat onderwerp maken?

Mahamat-Saleh Haroun: Bij een van die artikels stond een foto van een babylijkje dat op een stort gedumpt was. Ik was daar zo ondersteboven van dat het door mijn hoofd bleef spoken. Dat was een aantal jaren geleden, maar MeToo en de hernieuwde discussie over vrouwenrechten hebben het project in een stroomversnelling gebracht. Ik heb research gedaan bij mijn broer, die dokter is in een ziekenhuis. Hij vertelde me: er is niet alleen het probleem van seksueel misbruik van vrouwen, dat in de traditionele samenleving ook taboe is, in Afrika worden miljoenen meisjes opgevoed zonder enige vorm van seksuele opvoeding. Seks bestaat zogezegd niet, tot het plots wel blijkt te bestaan en er baby’s van komen.

Vroeger werd er steevast over abortus gezwegen, zeg je, maar MeToo heeft dus voor een kentering gezorgd?

Haroun: Ook, maar vooral de opkomst van sociale media. Verkrachters komen niet zomaar meer met hun misdaden weg. Steeds meer vrouwen durven zich uit te spreken. Natuurlijk moet je processen in een rechtbank en niet op Facebook voeren, maar voor wie geen stem heeft, kunnen sociale media een emanciperende rol spelen. Er is niet alleen de patriarchale traditie die meisjes onderdrukt, maar ook de islam, die almaar meer invloed heeft in Afrika, zelfs waar islamisten niet aan de macht zijn, en die evengoed op patriarchiale principes is gestoeld. Het is een veelkoppig monster dat ervoor zorgt dat Afrikaanse vrouwen vaak alleen met hun problemen staan. Mijn zus heeft baarmoederkanker gehad en heeft daar tegen mij nooit over gepraat, uit schaamte, omdat ze niet tot last wilde zijn, tot ik haar liet overkomen naar Frankrijk. De stilte moet worden doorbroken. Je kunt problemen niet oplossen als je ze niet kunt benoemen.

Jij benoemt ze wel. Kon en mocht dat zomaar in Tsjaad?

Haroun: Ik leg nooit het volledige scenario voor – en er worden in Tsjaad sowieso amper films gemaakt. Een film van mij censureren zou ook niet slim zijn, aangezien het alleen maar de aandacht van de internationale pers zou trekken. Aangezien ik nog minister van Cultuur ben geweest, laten ze me met rust. Ze hopen ook dat de lokale bevolking de film niet te zien zal krijgen. Er is maar één bioscoop in Tsjaad. We gaan de film daar vertonen, en we gaan ermee van dorp tot dorp trekken. Alleen zullen die screenings exclusief voor vrouwen zijn, want als we ook mannen uitnodigen, zullen de vrouwen achteraf niet vrijuit durven te spreken. Het is een moeizaam proces naar emancipatie. Maar weet je, twintig jaar geleden had ik Lingui nooit kunnen maken. Vanwege het onderwerp, maar ook omdat het hoofdpersonage rookt. Zelfs dat is taboe. Ik zou nooit een actrice hebben gevonden die dat had aangedurfd.

Je bent zelf een man, en dit is pas je eerste film over vrouwen.

Haroun: Je bewust zijn van representatie is belangrijk. Vrouwen moeten zich even vrij kunnen uitdrukken als mannen. Alleen zal het nog een poos duren vooraleer we gendergelijkheid bereiken. Zelfs in Europa is dat nog niet altijd het geval. Ik ben wel geen fan van bewegingen die dicteren wie wat kan zeggen, hoe en wanneer. Vanuit conservatieve noch vanuit progressieve hoek. Ik ben een heteroman uit Tsjaad die in Frankrijk woont, maar als ik hoor dat een homo in China in elkaar geslagen wordt, dan ben ik daar geschokt door. Dat heet empathie. Je verplaatsen in een ander. Dat is wat kunst en cultuur doen. Dat is wat ik tracht te doen. Ik wil niemand lessen leren. Ik vertel verhalen over specifieke mensen uit specifieke plekken maar die hopelijk iedereen raken. Afrikaan of Europeaan, man of vrouw.

Mahamat-Saleh Haroun

61-jarige filmmaker uit Tsjaad die sinds 1982 in Parijs woont.

Begint zijn carrière als journalist.

Draait met Bye Bye Africa (1999) de allereerste Tsjadische langspeelfilm.

Publiceert in 2017 zijn debuutroman Djibril ou les Ombres portées.

Is van 2017 tot 2018 Tsjadisch minister van Toerisme en Cultuur, tot hij gedesillusioneerd zijn ontslag indient.

Bekend van internationaal bekroonde films als Daratt (2006), Un homme qui crie (2010) en GriGris (2013).