Eén jaar na Weinstein: wie overleeft er #MeToo?

In één maand tijd hebben Louis C.K., James Franco, Aziz Ansari en Kevin Spacey opnieuw van zich laten horen. De respons erop zal het belang van metoo bepalen.

Eind vorige maand gaf stand-upcomedian Louis C.K. een verrassingsoptreden in de Comedy Cellar, de bekendste comedyclub van New York. Onaangekondigd kroop hij het podium op voor een vijftien minuten durende try-out van nieuw materiaal. De eigenaar had het over ’typisch Louis C.K.-materiaal’, met grappen over ‘racisme, fooi geven en optochten’. Volgens de aanwezigen kreeg C.K. bij zijn verschijnen een ovatie van het overwegend mannelijke publiek; de vrouwen in de zaal reageerden terughoudend. Eén grap over verkrachtingsfluitjes in het bijzonder viel daarbij heel slecht.

Het was de eerste keer dat Louis C.K. op een podium stond sinds hij in november van vorig jaar onder vuur kwam te liggen. C.K. – hij heet eigenlijk Székely, maar niemand weet dat – werd er door vijf vrouwelijke comedians en scenaristen van beschuldigd dat hij hen gedwongen had om toe te kijken hoe hij masturbeerde. De feiten hadden zich afgespeeld tussen 2002 en 2009, C.K. en zijn management hadden de vrouwen jarenlang geïntimideerd om te zwijgen.

Na aanhoudende druk gaf de comedian in november 2017 in een open brief toe dat ‘de verhalen waar zijn’. ‘Ik vertelde mezelf dat het oké was wat ik deed omdat ik nooit mijn lul liet zien zonder het eerst te vragen’ – om onduidelijke redenen gebruikte C.K. doorheen zijn hele statement het woord ‘dick’ in plaats van pakweg ‘penis’ – ‘Maar wat ik te laat inzag, was dat het geen vraag is om naar je lul te kijken wanneer je macht hebt over die andere persoon. Het plaatst hen in een situatie waar ze niet aan kunnen ontsnappen.’ Hij eindigde met de boodschap dat hij zijn hele carrière lang heeft kunnen zeggen wat hij wilde. ‘Nu is het tijd om een stap terug te zetten en zal ik lange tijd verdwijnen om te luisteren.’

‘Lange tijd’ blijkt nu dus negen maanden te zijn.

Negen en een halve maand, om precies te zijn.

***

De metoo-beweging gaat een cruciale fase in. In oktober is het een jaar geleden dat The New York Times en The New Yorker het schandaal omtrent Harvey Weinstein uitbrachten en de hashtag #metoo gelanceerd werd. In de maanden daarop werden honderden namen genoemd in een veelheid aan klachten over grensoverschrijdend gedrag. Niemand die leek te weten wat er juist aan het gebeuren was. Niemand die leek te weten wat de exacte gevolgen ervan zouden zijn. Nu, met de eerste verjaardag van metoo in zicht, proberen de genoemde namen één voor één de draad weer op te pikken.

Het was dan ook niet alleen Louis C.K. die vorige maand zijn teen in het water stak. In dezelfde week keerde ook Aziz Ansari terug naar het podium. Ansari, een Amerikaanse acteur en komiek met Indiase roots, is bij ons vooral bekend van de Netflix-reeks Master of None. Ansari’s betrokkenheid is niet zo uitgebreid besproken in de Vlaamse pers, maar hij is een interessante metoo-case. In januari van dit jaar schreef een anonieme vrouw een getuigenis op Babe.net waarin ze een slechte date met Ansari uit de doeken deed. De beknopte versie: de twee hadden na een avond uit seks gehad. Hij dacht dat zij dat ook wilde, zij voelde zich onder druk gezet om seks met hem te hebben. Die getuigenis lag gevoelig binnen metoo. Sommige opiniemakers vonden dat Ansari deel uitmaakte van een cultuur van toxische mannelijkheid, waarbij mannen vrouwen nog te vaak onder druk zetten om met hen naar bed te gaan, sommigen vonden dat de lichtheid van de feiten metoo net schade toebracht. ‘Aziz Ansari Is Guilty. Of Not Being a Mind Reader’, kopte The New York Times destijds boven een opiniestuk.

Sinds drie weken is ook James Franco opnieuw te zien in de tv-reeks The Deuce, zijn eerste publieke verschijning sinds hij acht maanden geleden werd beschuldigd van ongepast seksueel gedrag. Vijf vrouwen beweerden dat Franco in zijn acteerlessen ‘iedereen liet denken dat er rollen mogelijk waren voor wie seks wilde hebben of zich uitkleden’. Eén vrouw zei dat Franco tijdens een seksscène de vaginale bescherming had weggenomen terwijl hij orale seks simuleerde. In dezelfde periode beweerde een ex-vriendin van Franco dat hij haar tijdens een autorit gedwongen had tot orale seks. Franco en zijn advocaat noemden de beschuldigingen niet accuraat.

Het merkwaardige is dat de beschuldigingen eerst van hem af leken te glijden, maar na enkele weken toch bleven plakken – zo werd hij van de cover van Vanity Fair gefotoshopt en werd hij verrassend niet genomineerd voor een Oscar voor zijn rol in The Disaster Artist. Onderhuids speelde daarbij ook een verhaal van vier jaar eerder mee, toen een 26-jarige Franco een 17-jarig meisje op Instagram had proberen te overtuigen om naar zijn hotelkamer in New York te komen. Zeventien is de leeftijd van seksuele meerderjarigheid in New York – het was dus niet strafbaar – maar de screenshots die het meisje van zijn avances postte, waren vernietigend.

Tussendoor kwam Billionaire Boys Club in de zalen, de laatste film van Kevin Spacey. Niet meteen een poging tot comeback, maar meer een eindpunt voor Spacey, over wie ondertussen minstens 36 slachtoffers hebben getuigd. De film kreeg een minimale release en bracht op zijn openingsdag in de States 126 dollar op. De teasertrailer van het zesde seizoen van House of Cards, die twee weken geleden gelost werd, had dan ook een heel nadrukkelijk shot van het graf van Frank Underwood, Spaceys personage in de reeks. Er zijn subtielere metaforen denkbaar.

***

Louis C.K., Aziz Ansari, James Franco, Kevin Spacey: het zijn vier namen die voor heel verschillende feiten in metoo genoemd werden. Het opvallende is dat ook de reacties op hun pogingen tot comeback heel verschillend zijn.

Kevin Spaceys carrière is definitief dood en begraven. Verbaast niemand – hopen we. Louis C.K. mocht recent dan wel een ovatie krijgen van zijn publiek in de Comedy Cellar, de media haalden achteraf zwaar naar hem uit. Met name The Guardian noemde ‘de haast om Louis C.K. te rehabiliteren ongepast’ en ‘een aanfluiting van metoo’. Negen maanden was niet lang genoeg, zeker niet aangezien C.K. nooit zijn excuses heeft aangeboden aan de slachtoffers, maar wel aan zijn manager omdat hij die ‘in een lastig parket’ had gebracht met zijn gedrag.

Ansari lijkt de test dan weer te hebben doorstaan: er was weinig ophef over zijn terugkeer. Netflix heeft ook al laten weten dat het graag een derde seizoen van Master of None wil, wanneer ‘Ansari daar klaar voor is’. Ook de carrière van James Franco lijkt niet gebroken. Hij werd nadrukkelijk niet uitgespeeld in de promo van The Deuce en, afgaande op de eerste afleveringen, is zijn rol drastisch gereduceerd. Maar het bleef bij vermeldingen van ‘beschuldigingen tegen Franco’ in de recensies, de publieke opinie keerde zich niet tegen hem. Over Franco’s rol in de Coen Brothers’ The Ballad of Buster Scruggs, dat op het filmfestival van Venetië in première ging, was zelfs geen commotie. Cru gesteld: nog een paar maanden wachten, vervolgens een groot interview over hoe hij een gelouterd man is geworden en enkel het grootst mogelijk respect voor vrouwen heeft en Franco kan weer verder met zijn carrière.

Want dat is de inzet voor iedereen die genoemd is in metoo: opnieuw kunnen werken.

Ook nu metoo zijn eerste verjaardag nadert, blijft er veel onduidelijkheid over wat de beweging nu precies is. Met de zaken omtrent Harvey Weinstein en Kevin Spacey begon het als een schandaal van seksueel misbruik in Hollywood, geheel in de lijn van eerdere schandalen in de kerk en de sportwereld die door journalisten aan het licht waren gebracht. Vervolgens ging het op sociale media over in de hashtag #metoo, die éígenlijk al sinds 2006 bestond en een poging was om de omvang van seksuele intimidatie in de samenleving duidelijk te maken. Maar wat een manier was om het aantal vrouwelijke slachtoffers te laten zien ging al snel over in het noemen van mannelijke daders.

Dat is waar metoo vaag werd. Bij elke nieuwe naam die genoemd werd, ging metoo een andere richting uit. Het ging over oude misdaden die met machtsmisbruik waren toegedekt. Het ging over immoreel gedrag dat passeerde omdat ‘de tijdgeest vroeger anders was’. Het ging over woord-tegen-woordsituaties waarbij altijd de man het voordeel van de twijfel had gekregen. Het ging over grof seksisme dat als artistieke vrijheid verpakt was. Het ging over mensen voor wie vrouwen elkaar waarschuwden maar die niemand een halt toeriep. Het ging over een cultuur van toxische mannelijkheid.

Heel zelden heeft dat tot rechtszaken geleid. Ofwel omdat de feiten verjaard waren, ofwel omdat ze juridisch niet strafbaar waren, ofwel omdat de slachtoffers geen rechtszaak wilden. Dat was dan ook een van de belangrijkste punten die metoo wilde maken: dat, zeker bij seksueel grensoverschrijdend gedrag, dingen fout maar daarom nog niet juridisch strafbaar kunnen zijn. En omgekeerd: dat juridisch niet strafbaar niet betekent dat het daarom oké is. Metoo ging net over die grijze zone. Het probleem is dat dat een tegendebat heeft gecreëerd over de hypothetische limieten van metoo dat heel veel aandacht heeft weggenomen van de oorspronkelijke opzet. Plots werd metoo een discussie over naming and shaming, trial by social media en publieke lynchings.

Daarbij werd bovengemiddeld vaak de uitdrukking ‘De slinger is doorgeslagen’ gebruikt.

Alsook het woord ‘heksenjacht’.

Wat je vandaag ziet, nu de ene na de andere metoo-naam zijn comeback probeert te maken, is dat metoo zo mogelijk nog flouer aan het worden is. Na de publieke veroordeling is de beweging nu aanbeland bij de publieke strafmaat. En dat is een raar ding. Die speelt zich namelijk in het hoofd van u en ik af.

***

De publieke strafmaat blijkt iets anders te zijn dan de juridische strafmaat. Uiteraard spelen de ernst van de beschuldigingen en de geloofwaardigheid een grote rol, maar er zijn ook een heleboel andere factoren die er in een gewone rechtszaak net iets minder toe doen. Of de feiten zich binnen een relatie hebben afgespeeld, is een belangrijke vraag. Beschuldigingen van exen en kinderen is iets waar we liever niet over oordelen. Nationaliteit blijkt ook een rol te spelen. Zo is het opvallend dat Frankrijk heel coulant is als het over metoo gaat. Zelfs na meerdere concrete beschuldigingen van verkrachting blijft Luc Besson, de regisseur en producer van onder meer The Fifth Element, Léon en de Taxi-reeks en een van de machtigste filmmannen van Europa (dankzij het productie- en distributiebedrijf EuropaCorp), overeind.

En dan zijn er een aantal ronduit vreemde factoren die ertoe doen. Looks spelen een rol. Dat klinkt cynisch, maar een succesvolle jonge adonis zal met meer weg komen dan een dikkige, rosse, kalende man met een ringbaard. Humor doet er om een rare reden ook toe. Het blijkt moeilijker om je van grappige mensen voor te stellen dat ze in staat zijn tot seksueel wangedrag. De aanschouwelijkheid van de feiten is van groot belang. Louis C.K. die de deur sluit en masturbeert in de kleedkamer is een beeld dat niet snel vervaagt. Hoe meer visuele details, hoe moeilijker je iets vergeet.

Het merkwaardige is dat dat volledige kluwen van overwegingen en percepties in het hoofd van een amorfe groep mensen vervolgens uitmondt in één simpele ja-neevraag: mag hij werken? Bij gebrek aan een cel is dat de straf van metoo: niet mogen werken. En het is de publieke opinie die bepaalt wanneer die straf afloopt. In het geval van Louis C.K. is dat: nog niet. In het geval van Ansari is dat: bwa ja, misschien wel. Dat is wat we nu zien. Als u dacht dat een publieke veroordeling al iets vaags was, dan is een publieke strafmaat dat helemaal.

Alleen: het omgekeerde werkt ook. Het cynische is dat meer en meer duidelijk wordt dat dat de strategie van de metoo-namen is geworden in hun poging tot rehabilitatie. Maak een film, sta op een podium, speel mee in een serie en metoo is voorbij. Opnieuw werken is het enige doel waar iedereen naartoe werkt.

Dan gaat het opnieuw niet alleen over Louis C.K. Jeffrey Tambor, die bij de tv-reeks Transparent ontslagen werd na beschuldigingen van seksueel wangedrag door drie vrouwen, probeerde in mei gewoon verder te doen met de promotour van Arrested Development, waarin hij George Bluth speelt. Na een faliekant afgelopen eerste interview werd alle promotie geschrapt.

Roman Polanski werkt dezer dagen dan weer in Frankrijk aan J’accuse, zijn volgende film met Jean Dujardin. Dat is niet toevallig: Frankrijk is de enige plek waar Polanski, die alleen al in 2017 door drie vrouwen ervan beschuldigd werd dat hij hen als minderjarige verkracht of aangerand heeft – eentje van hen was destijds amper tien jaar -, nog een filmproject kan opzetten. Ondertussen maakte Woody Allen, een heel delicate naam in metoo, aangezien er enkel familiale beschuldigingen zijn, deze zomer bekend dat hij zijn carrière twee jaar op pauze zet. Het is vrij duidelijk dat Allen met een zelfgekozen onderbreking tot 2020 een publieke veroordeling hoopt te vermijden en gokt dat metoo tegen dan is overgewaaid. Misschien dat dan ook zijn andere probleem is opgelost: dertien acteurs die in zijn films zaten, hebben het voorbije jaar gezegd dat ze dat niet meer opnieuw zouden doen.

***

Het wrange is dat die strategie – doen alsof er niks gebeurd is en verder werken – wel degelijk werkt. Of dat deed ze toch in het verleden. Daarbij valt de laatste tijd één naam opvallend vaak: Mel Gibson. ‘Mel Gibson heeft de blauwdruk geleverd voor een metoo-comeback. Verwacht u eraan dat andere mannen dat voorbeeld zullen volgen’, kopte Vox afgelopen zomer.

Omdat u het vergeten bent: in 2006 werd Mel Gibson aan de kant gezet wegens rijden onder invloed, ontstak hij vervolgens in een woedebui tegen de ‘fucking Joden, die verantwoordelijk zijn voor alle oorlogen in de wereld’, alvorens de politie-agente die hem arresteerde ‘sugar tits’ te noemen. De opname daarvan vindt u op het internet. Er was een patroon van racistische, seksistische en homofobe beledigingen. Winona Ryder, die Joodse roots heeft, noemde hij ooit een ‘oven dodger’ – dat is een ‘ovenontwijker’.

Wist u ook niet meer: in 2010 beschuldigde zijn vriendin Oksana Grigorieva hem ervan dat hij hij haar zo hard had geslagen dat haar tand was afgebroken – terwijl zij hun peuterdochter droeg. Vervolgens lekte een telefoongesprek waarin Gibson ‘You fucking deserved it’ en ‘If you get raped by a pack of niggers it’ll be your fault’ zegt, waarna hij dreigt het huis af te branden, met haar erbij – toch nadat ze hem oraal bevredigd heeft. Die tweede gelekte tape was de doodsteek: iedereen was het erover eens dat Gibsons carrière voorbij was. Niemand zou nog met hem willen werken. Niemand zou nog in zijn buurt willen komen. Wat ook zo was.

Of toch voor even.

In 2016 regisseerde Gibson de oorlogsfilm Hacksaw Ridge, die 175 miljoen dollar opbracht in de VS. In 2017 was hij bij de Oscars voor diezelfde film genomineerd als beste regisseur. In 2018 speelde hij macho-opa-met-finaal-een-goede-inborst in de familiefilm Daddy’s Home 2.

Het opmerkelijke is de manier waarop hij dat gedaan heeft. Gibson heeft nooit zijn spijt betuigd of zijn verontschuldigingen aangeboden. In interviews noemde hij zichzelf een slachtoffer van een publiek proces omdat ‘het ergste moment in mijn leven publiek is gemaakt door die stiekeme opname’. Ondertussen liet hij kennissen en bevriende sterren in interviews zeggen dat hij ‘geen racist of seksist was, maar een alcoholicus met soms een kort lontje’ en dat ‘iedereen een tweede kans verdient’. Dat laatste – vrienden laten spreken – is ondertussen een vaste strategie in dit soort gevallen. U zult het het komende jaar nog vaak zien gebeuren.

Maar het geval-Gibson maakt ook iets anders duidelijk: als een antisemitische wife beater met een alcoholprobleem terug kan komen na de zin ‘if you get raped by a pack of niggers it’ll be your fault’, is er voor iedereen in Hollywood een tweede kans.

De conclusie van wat er de voorbije maand met metoo gebeurd is, is dan ook dubbel. Zo lang het onduidelijk was wat metoo was, was er veel angst over wat het zou kunnen worden. Nu de stofwolken zijn gaan liggen, merk je dat veel van die angst overdreven was. Het zou een heksenjacht worden. Mensenlevens en carrières zouden verwoest worden. Onschuldige mensen zouden publiek gelyncht worden. Niemand zou nog een compliment durven te geven aan een vrouw. En straks zou iedereen een contract moeten afsluiten met zijn partner voor je met een gerust hart seks kon hebben.

Sommige rechtse mensen hebben een rare angst voor sekscontracten.

Wat de cases van Ansari en Franco nu bewijzen, is dat er wel degelijk meer nuance is. Dat er wel degelijk een zone is tussen ‘met elk gedrag wegkomen’ en ‘publiek gelyncht worden’. Dat er wel degelijk andere straffen zijn dan een levenslang publieke shaming. Dat je leven niet voorbij is als één iemand je van iets beschuldigt. Dat er wel degelijk een verschil is tussen ‘Mooie jurk. Staat je goed’ zeggen en ongevraagd je erecte penis tonen aan een jonge vrouwelijke collega. Metoo is een soort wereldwijd sociaal experiment met gecrowdsourcet recht dat zich afrolt terwijl we ernaar kijken, maar er blijkt wel een al bij al behoorlijk vernuftig systeem in te zitten. Metoo zit subtieler in elkaar dan gedacht.

De poging tot comeback van Louis C.K. toont dan weer iets anders: dat zelfs de namen die in metoo genoemd zijn nog altijd niet doorhebben waarin ze terecht zijn gekomen. ‘Metoo is een nooit geziene maatschappelijke aardschok waarbij seksueel gedrag niet enkel meer over verkrachting gaat, maar over een breed spectrum van niet acceptabel gedrag, van slechte dates, misogynie die niet bestraft wordt, casual seksistische pestgedrag en het mannelijke ‘voorrecht’ dat maakt dat dit gedrag zo lang is kunnen passeren’, schrijft The Guardian. De enorme focus van het debat op juridische slagkracht, publieke shaming en hypothetische implicaties van sekscontracten heeft dat punt doen ondersneeuwen, maar dat blijft wel wat metoo beoogt.

Het doel van metoo is niet om mannen kapot te maken. Het doel van metoo is om fout gedrag in kaart te brengen zodat duidelijk wordt wat en hoe groot het probleem is, wat we eruit kunnen leren en op die manier vooruitgaan als maatschappij. Als metoo een succes wordt, is dat niet omdat het carrières verwoest zal hebben, maar omdat het de maatschappij iets heeft doen inzien. Als je dan na negen en een halve maand terug op het podium kruipt om grappen te maken over verkrachtersfluitjes, doet dat niet vermoeden dat dat inzicht er al is.

De vraag is nu of de rest het al door heeft.