Dankzij François Ozon is het niet Petra maar Peter die bittere tranen huilt

Wijlen cultregisseur Rainer Werner Fassbinder filmde ooit het verhaal van modeontwerpster Petra von Kant die bittere tranen plengt voor de liefde. Het liefdesverdriet is er in François Ozons remake nog steeds maar zijn Peter von Kant is een man, en hij maakt films. ‘Mijn versie is verraad, maar dan omgekeerd: ik geef je net méér Fassbinder.’

Liever snel naar de hel dan traag naar de hemel? Wel meer kunstenaars leven naar dat credo, maar niemand was zo verschroeiend snel ter plaatse als Rainer Werner Fassbinder. Toen de regisseur precies dertig jaar geleden in zijn huis in München in het holst van de nacht dood werd aangetroffen, bengelde er een sigaret aan zijn lippen. Het glas whiskey was binnen handbereik, de slaappillen geslikt, de coke gesnoven en op zijn schoot lag zijn scenario voor een film over de vermoorde marxistische revolutionair Rosa Luxemburg. Hij was amper 37 maar had al veertig (veelal zelf geschreven) films, dertien toneelstukken en de legendarische tv-serie Berlin Alexanderplatz geregisseerd.

Mijn buikgevoel zei me dat Petra von Kant een vermomd zelfportret van Fassbinder is. Hij was passioneel verliefd op zijn acteur Günther Kaufmann en het liep slecht af.

Fassbinder wilde de Shakespeare, Marx of Freud van de cinema zijn en vuurde het ene meeslepende, krachtige, taboedoorbrekende drama na het andere af. Zijn werk getuigde van empathie voor de verschoppeling, een meedogenloos lucide kijk ook op de mens en de liefde. Het drukte West-Duitsland met de neus op het morele bankroet dat hand in hand leek te gaan met het wirtschaftswunder. Rond de 77 jaar geleden geboren geniale, rebelse filmsater die niet van de drank en de drugs kon afblijven en stormachtige affaires met zijn actrices en acteurs had, ontstond een heuse cultus. Voor grote regisseurs als Pedro Almodóvar, Todd Haynes, Wong Kar-wai en François Ozon is hij een onuitputtelijke inspiratiebron.

Het was dan ook maar een halve verrassing dat Ozon in februari het filmfestival van Berlijn opende met Peter von Kant, een remake van Fassbinders knetterend melodrama Die bitteren Tränen der Petra von Kant (1972). Bovendien vrolijkte de veelzijdige Franse snelfilmer achter 8 femmes (2001), Frantz (2016), Grâce à Dieu (2018) en ander fraais Berlijn in 2000 al eens op met Gouttes d’eau sur pierres brûlantes, een speels, erotisch huis clos dat hij baseerde op een toneelstuk van Fassbinder.

Peter von Kant blijft dicht bij het origineel, met één cruciale verschuiving: een genderswap. De tirannieke, succesvolle modeontwerpster die zich verschroeit aan de liefde voor een jong model is nu een tirannieke, succesvolle filmregisseur die zich verschroeit aan de liefde voor een jonge acteur. Petra is nu Peter. Ozon doorzag dat Fassbinder eigenlijk zijn eigen liefdestorment in de film had verwerkt.

‘Fassbinder is mijn ijkpunt. Hij vergezelt me in mijn werk’, glimlacht François Ozon. ‘Zoals veel regisseurs vroeg ik me tijdens de eerste lockdown af of het ooit nog zou mogelijk zijn om zoals vroeger films te maken: met grote ploegen, veel acteurs en bataljons figuranten van locatie naar locatie reizen. Ik wilde op het ergste voorbereid zijn en zocht naar ideeën voor films die je met een kleine ploeg op één locatie kunt draaien. Ik kwam uit bij Die bitteren Tränen der Petra von Kant. Ik hou van de ijzingwekkende ontleding van de passionele liefde en de voor de buitenwereld bijna groteske tragiek. De tekst is prachtig. Geen wonder dat hij in het hedendaagse theater een klassieker is geworden. In élke Franse theateropleiding oefenen actrices op Petra von Kant. ’

Aan een rol in je film zal het hen niet helpen: Je maakte van Petra von Kant Peter von Kant.

François Ozon: Het had geen zin om een exacte kopie van het origineel te maken. Dat is magnifiek zoals hij is. Die bitteren Tränen is een film met zes vrouwen maar met 8 femmes deed ik nog beter. Daar moest ik het dus niet voor doen. (lacht)

Mijn buikgevoel zei me dat de film een vermomd zelfportret is. Ik heb dat nagegaan bij Juliane Lorenz, zijn weduwe, de monteur van zijn films en de bazin van de Fassbinder Foundation. Ze bevestigde mijn vermoeden. Fassbinder dramatiseerde zijn liefdesgeschiedenis met Günther Kaufmann, de zwarte acteur die hij in veertien films heeft gecast (en verschillende Lamborghinis schonk, die Kaufmann in de prak reed, nvdr.). Hij was passioneel verliefd op die man en het liep slecht af.

Vond je de genderswap meteen een briljant idee of heb je jezelf moed moeten indrinken?

Ozon: Ik ben bevriend met de bekende Duitse theaterregisseur Thomas Ostermeier en legde hem mijn idee voor. Hij vond het geniaal en spoorde me aan om het zonder schroom uit te werken. Ostermeier heeft nooit schrik. Hij bewerkt, verknipt, verruimt klassieke theaterteksten van Shakespeare of Tsjechov naar believen en injecteert ze met moderniteit, met rockmuziek… Ik neem die logica over en gun me de vrijheid om een klassieke tekst te bewerken en er mijn obsessies in te verwerken. Ik verraad de originele film maar door er een openhartig portret van Fassbinder van te maken geef ik je net méér Fassbinder. Het is dus omgekeerd verraad.

Die bittere Tränen is een film met zes vrouwen, maar met 8 femmes deed ik nog beter. Daar moest ik het dus niet voor doen.

Nog wilder en vuriger dan Fassbinders films was zijn excentrieke levenswandel. Al is het niet altijd even duidelijk waar de realiteit eindigt en de mythevorming begint. Heb je ook een boon voor het personage Rainer Werner Fassbinder?

Ozon: Duitsland spuwde Fassbinder uit vanwege zijn gedrag, van wat hij zoal zei, uitvrat en snoof. In Frankrijk hebben we de goede gewoonte om een oeuvre los te zien van de kunstenaar – in België is dat hopelijk ook zo.

Het is mijn bedoeling niet om Fassbinder te rehabiliteren maar ik geloof wel dat die man zwaar heeft geleden. Hij wordt tijdens de Tweede Wereldoorlog geboren en neemt als kunstenaar de geschiedenis van Duitsland op zijn schouders. Zijn oeuvre legt de hypocrisie van een samenleving bloot die de ogen sluit voor wat er tijdens de oorlog is gebeurd, voor de Holocaust. Zonder om te kijken werkt het land zich in een mum van tijd opnieuw op tot een economische macht maar Fassbinder doorprikt dat wirtschaftswunder. Hij houdt de Duitsers een spiegel voor. Hij suggereert dat de nazi’s misschien nog onder hen zijn, toont hoe racisme en de drang om te domineren en te onderwerpen er diep verankerd zijn. Van de Duitsers mocht hij niet veel liefde verwachten.

Maar Fassbinder was geen lieverdje en jouw naar hem gemodelleerde, zuipende en coke snuivende Peter von Kant al helemaal niet.

Ozon: Er zit een contradictie tussen het humanisme in zijn films en zijn eigen gedrag. Zeker op de filmset was hij dictatoriaal. Maar opgelet, dat komt vaker voor. Zoals rechtse mensen al te graag in de verf zetten: soms koesteren linkse mensen wel mooie ideeën maar gedragen ze zich als verschrikkelijke, rechtse zakken. (lacht) Mijn Von Kant zuipt en snuift, maar zijn Von Kant kon er ook wat van, hoor. Zijn Petra snoof misschien geen lijntjes maar ze zoop er wel stevig op los.

Is het in zijn geval wel mogelijk om het oeuvre los te zien van de kunstenaar?

Ozon: Fassbinder is amper 25 wanneer hij Die bitteren Tränen verzint. Hij sterft al op zijn 37e maar laat een ontzagwekkend oeuvre na: meer dan veertig films, tv-series en theaterstukken. Praat niet over Fassbinders affaires en verslavingen, praat over zijn grootste passie: zijn werk!

Alleen lopen werk en leven in zijn geval inderdaad wel in elkaar over. Hij ging naar bed met zijn actrices, hij ging naar bed met zijn acteurs, hij ging naar bed met zijn medewerkers. Hij sprong roekeloos met geld om.

Jean-Luc Godard heeft ooit beweerd dat het maar normaal was dat hij al op zijn 37e is gestorven. Tenslotte is hij in zijn eentje goed voor bijna de helft van de Duitse cinema van na de Tweede Wereldoorlog. Ik ben het daar niet mee eens. Het is waar dat hij voor de Duitse cinema bergen heeft verzet maar het is niet waar dat hij daaraan is gestorven. Zijn passie voor zijn werk heeft hem juist lang op de been gehouden. Zonder dat had hij op zijn 22e misschien al zelfmoord gepleegd.

Waar is Fassbinder volgens jou dan wel zo jong aan gestorven?

Ozon: Hij is vroeg gestorven omdat hij niet in de liefde geloofde. Dát is zijn grote tragiek. Een van zijn films heet Liebe ist kälter als der Tod (1969). Hij had een hopeloos idealistisch beeld van de pure liefde en werd ermee geconfronteerd dat zoiets in de realiteit niet voorkomt. Daar is hij aan gestorven. Zijn werk hielp hem net te leven.

Cinema kan helpen om verder te willen leven. Dat probeert mijn einde mee te geven. Fassbinders Petra blijft alleen achter, een symbolische dood. Ik pak het anders aan. Peter is wel alleen maar hij kijkt naar de filmbeelden van zijn grote liefde. Het is hem niet gelukt om Amir te bezitten maar hij kan zich troosten met die beelden. Je kunt je voorstellen dat hij uit zijn kwelling inspiratie put voor een volgende film.

Zoals rechtse mensen al te graag in de verf zetten: soms koesteren linkse mensen wel mooie ideeën maar gedragen ze zich als verschrikkelijke, rechtse zakken.

Je zegt dat Fassbinder zijn relatiebreuk met Günther Kaufmann omboog in Die bitteren Tränen der Petra von Kant. Maar de jonge acteur die Peter von Kant in jouw film horendol maakt, heet Amir Ben Salem. Die naam lijkt eerder te verwijzen naar twee andere acteurs met wie Fassbinder de liefde bedreef: Armin Meier en El Hedi ben Salem.

Ozon: Amir is toch niet hetzelfde als Armin? Günther Kauffman heb ik nooit de beste acteur uit Fassbinders gezelschap gevonden. Geef mij maar El Hedi ben Salem uit Angst essen Seele auf (1974). Fassbinder had verschillende minnaars – mannen en vrouwen. Twee zijn jong gestorven. Armin pleegde zelfmoord (hij nam in 1978, toen Fassbinder hun relatie beëindigde, een overdosis slaappillen, nvdr.). Ben Salem is in duistere omstandigheden in een Franse gevangenis gestorven.

Niemand komt in de buurt van Fassbinders veertig films in veertien jaar tijd. Maar jij draait wel elk jaar een arthousefilm die de weg naar het publiek vindt en hebt ondertussen de kaap van de twintig films gerond. Toch ook indrukwekkend. Wat is je geheim?

Ozon: De liefde voor cinema. Ik hou van films bedenken, films opnemen, films monteren. Ik had snel door dat je als regisseur maar beter wél rekening met de productionele kant houdt. Ik ben al een jaar of tien coproducent van mijn films en ben van de school van regisseurs die het vak hebben geleerd door veel kortfilms te draaien. Een kortfilm verplicht je om goed na te denken over de economie van een film. Ik ken de prijs van de dingen. Ik kan inschatten of een film leefbaar is en hoeveel hij maximaal mag kosten. Ik maak geen dure films. Alleen Angel (2007) was duur en die film is geflopt, een goede les.

Als het al eens tegen zit, heb ik de neiging om de miserie snel te vergeten en voor nieuwe avonturen te vertrekken. Ik héb trouwens net een nieuwe film gedraaid, een komedie in de stijl van 8 Femmes en Potiche (2010), met lekker veel decors en figuranten. Het omgekeerde van Peter von Kant dus.