Charlie Chaplin: Koning van de komedie

De legendarische films van Charles Chaplin zijn nu ook in high definition te bewonderen. Een Blu-raybox met vijf titels bijt de spits af.

Maar weinig films van begin vorige eeuw zijn nu nog genietbaar voor een niet in filmarcheologie geïnteresseerd publiek. Het intussen bijna negentig jaar oude The Kid van en met Charlie Chaplin (1889-1977) is zo’n rariteit, die bij vlagen zelfs onweerstaanbaar grappig of verwoestend emotioneel is. De eerste lange speelfilm van ’s werelds meest geadoreerde komiek is een schitterende evenwichtsoefening tussen Amerikaanse slapstick en Victoriaanse sentimentaliteit, met als dunne verhaaldraad de Zwerver die zich over een klein straatjoch ontfermt. De scènes waarin de Puriteinen de ‘Kid’ – miraculeus vertolkt door de vijfjarige Jackie Coogan – komen weghalen om hem in een weeshuis op te sluiten, behoren tot Chaplins meest hartverscheurende taferelen, hoewel die de pathetiek zeker niet schuwde. Voor van die smartelijke tonelen putte Chaplin trouwens uit zijn eigen ongelukkige jeugd op een zolderkamertje in een Londense achterbuurt. Helaas vertoont de film ook enkele dubieuze lyrische bevliegingen, zoals de bewoners van de sloppenwijk die als engelen door het studiodecor vliegen.

The Gold Rush bevat de meest iconische momenten van ‘The Tramp’. Chaplins beroemdste creatie is deze keer een armoedzaaier die in Alaska anno 1898 de goudkoorts te pakken krijgt. In de Chilkoot Pass komt hij in een meedogenloos brutale wereld terecht, maar weet hij toch zijn menselijke waardigheid te bewaren. Denk maar aan de beroemdste scène: een uitgehongerde Charlot kookt in een gammele berghut een zware schoen en verorbert hem als ware hij een fijne delicatesse. Prachtig staaltje ook van hoe Chaplin uit het thema van de ontbering tijdloze gags wist te puren. Haast even onvergetelijk zijn de twee aan vorken gespietste dansende broodjes. De ‘little fellow’, die ook nog verliefd wordt op een danseresje (Georgia Hale), eindigt na veel tegenslagen wel als miljardair. Het cynisme van de finale scène blijft verbazen. De schijnbare moeiteloosheid waarmee dit survivalverhaal verteld wordt, verraadt nooit de zware productieperikelen: omdat Chaplin niet tevreden was over zijn op locatie in Nevada gedraaide materiaal, deed hij alles over in een Hollywoodstudio.

In The Circus, Chaplins laatste geheel stomme film, slaat de Zwerver op de vlucht voor de politie en verstoort hij per ongeluk een circusvertoning. Hij weet echter het publiek dermate te doen schateren dat hij meteen als clown wordt aangeworven. The Circus, waarvoor Chaplin een compleet circus mét een kleine dierentuin liet opbouwen, blijft zijn meest poëtische en minst uitbundig komische film. De taferelen die blijven hangen, zijn zelfs triest, bitter en melancholisch. Zo voorspelt de scène waarin Charlot slechte clowns imiteert zijn grote tragedie Limelight (1952), waarin de clown het publiek niet langer weet te amuseren – een angst die door zijn hele oeuvre spookt. Chaplin, die rust nodig had om zich op zijn werk te concentreren, draaide deze film tijdens zijn pijnlijke echtscheiding en al even pijnlijke zenuwinzinking. Daardoor laat deze film voor het eerst de somberdere aspecten van zijn persoon doorschemeren.

De twee geluidsfilms in deze box tonen Chaplin dan weer van zijn meest maatschappijkritische en geëngageerde kant. In Modern Times zijn humor, slapstick en mime Chaplins universele wapens in een aanklacht tegen het inhumane van de moderne technologie en de ontmenselijking van de arbeid door het lopendebandwerk. In een van de beroemdste scènes uit de filmgeschiedenis zien we hoe de Zwerver door zijn afstompende werk zo is dolgedraaid dat hij over de lopende band in het raderwerk van de machine belandt – terwijl hij onverstoorbaar bouten blijft vastschroeven.

Van alle grote filmregisseurs heeft pantomimekunstenaar Chaplin zich het langst tegen de sprekende film verzet: Modern Times werd pas na de opnames van een soundtrack voorzien. En zelfs toen hij dan eindelijk met The Great Dictator zijn eerste echte geluidsfilm draaide, blijft het beroemdste tafereel een prachtig voorbeeld van Chaplins mimische vaardigheden: het gruwelijk grappig moment dat de dictator pirouettes draait met een vederlichte wereldbol. In zijn waarschuwing tegen het Europees fascisme mixt Chaplin op een gedurfde wijze satire, slapstick, humanistisch sentiment en sociale kritiek. De beroemde komiek neemt zelf twee personages voor zijn rekening – een timide Joodse gettokapper en de naar Hitler gemodelleerde dwingeland Adenoid Hynkel van Tomania – die natuurlijk met elkaar worden verward. Ook Mussolini wordt in zijn hemd gezet, en wel als de rivaliserende dictator Benzino Napaloni uit het buurland Bacteria. De ontroerende finale redevoering komt wat pompeus over omdat Chaplin zijn simpele menslievende boodschap iets te letterlijk verbaliseert – misschien had hij dan toch goede redenen om de geluidsfilm te wantrouwen. Later heeft Chaplin trouwens nog verklaard dat als hij toen de waarheid over de Holocaust had geweten, hij over Hitler nooit een komedie had kunnen maken.

Patrick Duynslaegher