‘Humor is het efficiëntste middel om onderdrukking te ontkrachten’: Ali Asgari en Alireza Khatami over ‘Terrestrial Verses’

In Terrestrial Verses stellen de Iraanse filmmakers Ali Asgari en Alireza Khatami de absurditeit van het Iraanse systeem aan de kaak.

Op papier waren Ali Asgari en Alireza Khatami helemaal niet voorbestemd om samen een film te maken. ­Asgari, die een rustige en wijze indruk geeft, woont in Teheran en maakt al tien jaar naturalistische films over de ­realiteit van de ­Iraanse samen­leving. Khatami, die er eerder punk en cool uitziet, woont in Canada en flirt graag met zwarte humor, fantasie en magie.

‘In 2017 presenteerden we op het filmfestival van Venetië elk een film’, zegt Asgari wanneer we hen spreken in Cannes. ‘We kenden elkaar een beetje van Facebook, maar hadden elkaar nog nooit ontmoet. Alireza stuurde me een berichtje om te vragen of hij de vertoning van mijn eerste langspeelfilm daar mocht bijwonen. Hij ­daagde ook effectief op, maar na ­twintig minuten verliet hij de zaal. Ik was daar niet mee gediend, en dat is nog zacht uitgedrukt.’

‘Ik zou kunnen zeggen dat ik onwel was geworden’, grijnst Khatami. ‘Maar dan zou ik ­liegen. Ik ben weggegaan omdat ik de esthetiek en de filmtaal van dat soort sociaal realisme niet kon verdragen. Ali heeft sterke kortfilms gemaakt en daarmee was hij op dat moment al een sleutel­figuur in het Iraanse sociaal realisme. Ik heb me altijd verwant gevoeld met de ­thema’s die hij aansneed, vooral met zijn sterke vrouwelijke ­personages, maar de vorm van zijn films vond ik behoorlijk saai. Ik vond dat hij zijn talent verspilde. Hij vond dan weer dat mijn films te veel op de vorm gericht waren en niet dicht genoeg bij de ­personages stonden. De eerste keer dat we echt met elkaar gesproken hebben, was de sfeer, laten we zeggen: wat ­gespannen. (glimlacht) Maar kijk, nu hebben we samen een film gemaakt, en die is tegelijk heel vormelijk en heel intiem. Ik denk dat we echt een evenwicht gevonden hebben tussen onze benaderingen.’

In Terrestrial Verses ­kijken de twee naar de soms ­verraderlijke manier waarop de ­macht­hebbers in het hedendaagse Iran een ­totalitaire controle ­kunnen ­uitoefenen op hun burgers. Dat doen ze op een eerder ­conceptuele manier, met ­negen taferelen die ­baden in ­absurde en ­ontluisterende humor. ­Individuen worden voor de camera ­geconfronteerd met een autoriteit zonder gezicht, die zelfs de meest persoonlijke aspecten van het ­leven van mensen beheerst.

‘We wilden een scherpe, ­directe vorm’, zegt Asgari. ‘Zo ­kwamen we op het idee om de hoofd­personages van al die ­taferelen frontaal te filmen, met een ­vaste camera. De andere gespreks­partners blijven buiten beeld. De casting was lastig: we wilden lange takes doen, en dan moet je zeer omzichtig spelen om de aandacht van het publiek vast te houden. De acteurs ­namen een risico door mee te doen, dus ­hebben we hen beschermd door hen alleen het script van hun ­eigen scène te laten ­lezen. Ze dachten allemaal dat ze in een kortfilm zouden spelen, niemand van hen wist dat het in ­feite om negen verhalen ging. Nadat ­Terrestrial Verses ­geselecteerd was voor het filmfestival van Cannes zijn ze ­trouwens verhoord door de ­Iraanse ­autoriteiten. Omdat ze niets ­wisten van de andere ­scènes ­konden ze alleen praten over wat ze zelf hadden ­opgenomen en hoefden ze niet te liegen.’

Terrestrial Verses is ontdaan van alle franjes en gaat rechtstreeks naar de kern van de zaak. ‘We hebben daarvoor gekeken naar de dialoog in de klassieke Perzische poëzie’, legt Asgari uit. ‘Het idee is heel eenvoudig: twee mensen voeren een gesprek over een maatschappelijk probleem. In die teksten zegt het ene personage iets en het andere reageert. Precies dat moest het hart van onze film vormen. En we wilden ook de humor die je vaak in dit soort poëzie vindt.’

Khatami knikt. ‘Humor is on­getwijfeld het efficiëntste middel om elke vorm van onderdrukking te ontkrachten. Als je zegt: “De ­keizer heeft geen kleren aan”, dan grif je het beeld van die naakte keizer in ­ieders gedachten en dat beeld kun je meer wissen.’

Terrestrial Verses toont een heel kafkaiaans beeld van de Iraanse overheid. Asgari en ­Khatami hanteren een ­benauwend 4:3-beeldkader en tonen nooit het gezicht van de macht waarmee ze hun personages ­confronteren. Khatami: ‘We wilden dat de wet, het gezag, slechts een stem zou zijn, zonder gezicht. Zo kun je het onderdrukkende ­karakter van dat gezag het beste weer­geven. Het heeft bijna iets van Big ­Brother. ­Tegelijk vonden we het belangrijk dat de burgers die je ziet geen slachtoffers zijn. In die zin is ­Terrestrial Verses toch een hoopvolle film. Alle ­verhalen in de film zijn gebaseerd op waar­gebeurde feiten. We hebben ­alleen het ­groteske ervan soms ­benadrukt. De gesprekken die wij tijdens ­onze carrière zelf met de ­autoriteiten hebben gevoerd om een film­verbod te vermijden, ­waren vaak buitengewoon absurd en ­frustrerend. We hoefden ­jammer genoeg niet ver te zoeken naar stof voor onze verhalen.’