Alejandro Jodorowsky, de laatste geniale gek: ‘Mijn vaderland, dat zijn mijn schoenen’

Dave Mestdach
Dave Mestdach Chef film van Knack Focus

Tarotlezer, stripscenarist en cultcineast Alejandro Jodorowsky schurkt tegen de negentig aan, maar vond toch nog de energie voor een wedergeboorte. In de psychomagischefilm Poesía sin fin wandelt de Chileen door zijn adolescentie. ‘Kunst heeft een helende functie, voornamelijk voor mezelf. En heel misschien voor het publiek.’

Nu Please Release Me, een samenwerking van KASK Cinema, Kunstencentrum Buda, Cinema Zuid en Cinema Zed Poesía sin fin uitbrengt, kan elke ongelovige Thomas in Vlaanderen met eigen ogen zien dat de verhalen over de wedergeboorte van Alejandro Jodorowsky waar zijn. In 2013, op zijn vierentachtigste, is hij, na 23 jaar stilte, herbegonnen met het maken van films. Tijdens de Quinzaine des réalisateurs in 2013 stelde hij La danza de la realidad voor. Vorig jaar presenteerde Cannes het vervolg Poesía sin fin. Beide autobiografische films zijn minder hallucinant en decadent dan de filmtrips El topo en The Holy Mountain, waarmee hij in de jaren zeventig John Lennon verbijsterde, maar dat geldt voor bijna élke film die sindsdien gemaakt is. Zijn nieuwe films zijn verbazingwekkend verbazend. De tijd heeft Jodorowsky’s rijke verbeelding niet afgestompt.

Jodorowsky gaat op wandel in zijn kleurrijke verleden, een beetje zoals Fellini deed in Amarcord. La danza de la realidad evoceert zijn kindertijd in Tocopilla. Zijn ouders waren in dat mijnwerkersstadje aan de Chileense kust beland na hun vlucht uit het door pogroms geteisterde Oekraïne. ‘Mijn vader was een stalinist die nergens in geloofde. Toen ik hem vroeg wat er na de dood gebeurt, zei hij: “Je sterft en je rot weg.” Vreselijk, toch? Ik heb geen enkele metafysische aspirine meegekregen. Ik ben dan maar zelf op zoek gegaan. Ik was ontzettend eenzaam. Ik had mezelf op mijn vierde leren lezen – ik heb aanleg voor fantasie – en sloot mezelf op in de bibliotheek.’

Poesía Sin Fin, Jodorowsky's recentste film.
Poesía Sin Fin, Jodorowsky’s recentste film.

Poesía sin fin begint waar La danza de la realidad eindigt. Het gezin is naar Santiago de Chile verhuisd. Dat zijn vader brult dat poëzie voor mietjes is – La poesía es para maricones! – moedigt de jonge Alejandro alleen maar aan om zich nog meer te verliezen in een ongebreidelde, dichterlijke levenswijze en de dikke borsten van een roodharige dichteres. ‘Ik was zestien, wanhopig en gefrustreerd. Vraag me niet waarom, maar we hadden thuis een schrijfmachine en op een dag heb ik daar een gedicht op geschreven. Een neef vergeleek mij met Rimbaud. Via hem belandde ik in kringen van jonge kunstenaars die me onmiddellijk als een dichter beschouwden. Dat voelde als een wedergeboorte.’

PSYCHOMAGIE

Feit en fictie zijn moeilijk te onderscheiden bij Jodorowsky, omdat zijn levensverhaal romanesk is. ‘Ik ga waar de wind me voert. Mijn vaderland, dat zijn mijn schoenen.’ Maar ook omdat hij graag en goed vertelt. Het is geen toeval dat hij 1,2 miljoen volgers op Twitter heeft. ‘Twitter heeft mijn manier van denken veranderd. Het is een ode aan de beknoptheid van de gedachte. Ik improviseer gedichten in mijn tweets, maar ik zou evengoed een roman kunnen schrijven.’ Iemand die zichzelf verkoopt als ‘de laatste gekke kunstenaar’ of de ‘Cecil B. De Mille van de underground’ kent de voordelen van een goede soundbite. Maar Jodorowsky verstrengelt feit en fictie ook met opzet. Psychomagie noemt hij dat.

Als we de expert in esoterie goed begrijpen is psychomagie een techniek die hij van de psychoanalyse afleidde om persoonlijke problemen op te lossen. Niet door te praten, maar door te handelen. Zit je met een oedipuscomplex, doe je minnares dan de kleren van je moeder aan, zet haar een masker met het gezicht van je moeder op en ga met haar naar bed. Probleem opgelost. ‘Zoals elke kunstenaar was ik lang een navelstaarder. Maar nadat ik op brutale wijze een zoon verloor, belandde ik in een depressie. Ik stelde de functie van een kunstenaar en de zin van kunst in vraag. Voor mij is kunst er niet om te amuseren of om even te ontsnappen in een imaginaire wereld. Kunst heeft een helende functie, voornamelijk voor mezelf. Op de tweede plaats voor mijn familie en pas daarna, heel misschien, voor het publiek.’

Voor Poesía sin fin en La danza de la realidad keerde Jodorowsky voor het eerst in zestig jaar terug naar de plekken waar zijn jeugd zich afspeelde. In Tocopilla werd hij niet langer uitgespuwd, maar vereerd als een held. Dat heelde oude wonden. Beide films zijn ook freudiaans vuurwerk. De vader van Jodorowsky wordt vertolkt door zoon Brontis. Zoon Adan speelt Alejandro zelf, Pamela Flores zowel zijn moeder als zijn geliefde. Zelf vertolkt hij een oude wijze die zijn jongere zelf moed inpraat. ‘Het zijn geen gewone films. Het zijn mentale atoombommen. We hebben alle familiedemonen wakker geschud. Dat was héél hevig. De emoties liepen enorm hoog op want we verzinnen niets, we maken er cinema van. Ik ben teruggekeerd naar de bron om mezelf opnieuw uit te vinden en schoon schip te maken. De reconstructie vertrekt van de realiteit, maar staat me toe om het verleden wat op te schonen. Op het scherm, maar ook in mijn herinnering.’

Acid western El Topo.
Acid western El Topo.

Van zijn moeder, die graag operazangeres geweest was, maakte hij een personage dat zich al zingend uitdrukt. Zijn vader mag in La danza de la realidad op pad om dictator Carlos Ibañez del Campo te vermoorden, een droom die hij nooit waarmaakte. Jodorowsky beweert dat hij op die manier van een monster een mens gemaakt heeft en suggereert een vorm van verzoening met zijn vader die er nooit is geweest.

DE ANUS VAN GEORGE HARRISON

De ambitie is om nog drie psychomagische films te maken. Aan materiaal is er geen gebrek. Op zijn drieëntwintigste trok Jodorowsky naar Parijs met een drieledig doel: aan de Sorbonne filosofie studeren, het surrealisme redden van te veel politiek en te weinig vernieuwing én in de leer gaan bij de bekende mimespeler Marcel Marceau. Het eerste lukt enkel als vrije student. Het tweede plan blaast hij af wanneer de surrealistische schrijver André Breton weigert om hem om drie uur ’s nachts te ontvangen. Het derde plan werkt. Jodorowsky voegt zich bij het gezelschap van Marceau. Hij bedenkt een reeks succesrijke metafysische pantomimes voor Marceau, maar het steekt dat hij hem als speler overtreft. Tijdens een tournee in Mexico gaat hij in op het voorstel om er pantomime te doceren. Hij richt er een avant-gardetheater op en regisseert zijn eerste films. In de acid western El topo (1970) speelt hij zelf een mysterieuze wreker. John Lennon noemt de groteske combinatie van wreedaardig geweld en mystiek een ‘meesterwerk van de tegencultuur’. Hippies en andere liefhebbers van psychedelica lopen een bioscoop in New York die El topo om middernacht vertoont binnen. Andere bioscopen volgen, de midnight movie wordt een fenomeen. ‘Ik heb die bioscoop in New York een paar keer bezocht. Er hing een dichte drugswolk. Mensen boden me joints aan, maar ik rook niet. Verslavingen zijn gevaarlijk voor een artiest. Men dacht dat de film onder invloed van drugs gemaakt was. Maar dat was niet zo: ik wilde dat de film de drug was.’

Jodorowsky heeft de smaak te pakken en wil van zijn volgende film een ‘lsd-trip zonder lsd’ maken. Beatles-manager Allen Klein zorgt voor het geld. George Harrison wil meespelen, maar knapt af op een scène waarin hij zijn anus moet laten schoonmaken. Ook zonder zijn achterwerk wordt The Holy Mountain (1973) een uitzinnige orgie van religieuze symboliek, esoterische folklore, maatschappijkritiek en surrealistisch geweld. Jodorowsky raakt gebrouilleerd met Klein. Die trekt de film terug waardoor hij jarenlang zo goed als onvindbaar is. Het maakte van The Holy Mountain nog meer de heilige graal onder de cultfilms.

Barokke circusfilm Santa Sangre.
Barokke circusfilm Santa Sangre.

Alles kan gekker, denkt Jodorowsky, en hij begint na The Holy Mountain aan een verfilming van Frank Herberts scifiklassieker Dune. Pink Floyd wil de muziek verzorgen. Orson Welles en Mick Jagger willen meedoen. Salvador Dalí alleen als hij honderdduizend euro per minuut betaald wordt. Jodorowsky wil dat oplossen door hem maar vier minuten te filmen. ‘Mijn ambitie was verschrikkelijk. Ik wilde een profeet creëeren om de geesten van jongeren in de hele wereld te veranderen. Ik zag Dune als de komst van een god – een artistieke, cinematografische god. Het ging me niet om een film maar om iets veel diepers’, legt Jodorowsky uit in de documentaire Jodorowsky’s Dune (2013). De film is er nooit gekomen omdat de financiers bang werden. Ridley Scott viste een deel van het artistieke team op voor Alien. Onder hen de Zwitser H.R. Giger, die het iconische ruimtemonster vormgaf.

TAROTKAARTJE LEGGEN

Jodorowsky kreeg na het mislukken van Dune nauwelijks nog films van de grond. Alleen in de barokke circusfilm Santa sangre (1989) kon hij zijn bizarre verbeelding nog botvieren. ‘Of ik cinema gemist heb? Enorm. Ik keek dagelijks naar films en dat overlaadde me met tristesse. Ik verveelde me echter niet. Ik ben altijd met honderd dingen tegelijk bezig. Ik zit nooit om ideeën verlegen.’

Een deel van zijn ideeën voor Dune verwerkte hij in de door Moebius getekende cultstripreeks De Incal. Ook François Boucq, Juan Giménez en Milo Manara hielp hij aan scenario’s. Ondertussen verdiepte hij zich in de tarot. Hij ziet het niet als een manier om de toekomst te voorspellen, wel om jezelf beter te begrijpen en je problemen op te lossen. Daar is de psychomagie weer. Drive-regisseur Nicolas Winding Refn is een grote fan van zowel Jodorowsky’s cinema als van zijn tarotlezingen. De Deense provocateur droeg Only God Forgives aan hem op. ‘Refn is een goede vriend geworden. Bij elke nieuwe film vraagt hij me om de tarotkaarten voor hem te lezen.’

De immer nieuwsgierige en bezige Jodorowsky voelde zich geen mislukkeling toen filmprojecten uitbleven. ‘Maar cinema is toch andere koek. Ik heb het altijd de meest volledige van alle kunsten gevonden. De kunst ook waarin ik mezelf het meest kan verwezenlijken. Jammer genoeg is het ook de duurste kunst en wordt cinema gedomineerd door mensen die er een geldfabriek in zien. De meesten maken films om geld te verdienen, ik om geld te verliezen. Met La danza de la realidad verloor ik al het geld dat ik erin had gestopt. Maar ik was verrukt want ik had weer iets in de wereld geplant.’

POESÍA SIN FIN

In mei te zien in de deelnemende filmhuizen van Please Release Me.

De inhoud op deze pagina wordt momenteel geblokkeerd om jouw cookie-keuzes te respecteren. Klik hier om jouw cookie-voorkeuren aan te passen en de inhoud te bekijken.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content