‘Tegenlicht’: het beste reportageprogramma van de Lage Landen

‘Kijken naar Tegenlicht is een prima remedie tegen complottheorieën’, schrijft onze tv-recensente Tine Hens.

‘Er woedt een onzichtbare oorlog in vredestijd met informatie als het nieuwe oorlogstuig.’ De voice-over schuwde de pathetiek niet. ‘Niet overdrijven’, dacht ik, en net toen kwam er via WhatsApp een bericht van een onbekend nummer binnen. Het was een link naar een filmpje. Ik aarzelde. De voice-over had het over ‘verwarring zaaien als machtig wapen’. ‘Huh-huh’, mompelde ik en ik klikte op de link. Bill Gates verscheen op mijn scherm, en alsof dat nog niet voldoende is om iemand slapeloze nachten te bezorgen, werd Gates ervan beschuldigd stiekem chips in het mogelijke vaccin tegen covid-19 te smokkelen om zo de mensheid te allen tijde te kunnen controleren. Of zoiets. Na twee seconden had ik genoeg gezien. Het was het zoveelste filmpje met waanzinnige samenzweringstheorieën dat sinds de uitbraak van corona de ronde deed. Met de pandemie kwam een pandemie van desinformatie.

Nepnieuws is allang geen nieuws meer. De meeste mensen zullen de opkomst van het verschijnsel fake news verbinden met de opkomst van het verschijnsel Donald Trump. Maar Tegenlicht graaft altijd net iets dieper, daarom is het het beste reportageprogramma van de Lage Landen. Het situeert de kiem van de steeds grotere golven aan misinformatie al in 2010.

In dat jaar werd de grootste mediawebsite van Litouwen, Delfi.lt, voor de eerste keer geconfronteerd met een tot dan onbekend fenomeen. Er verscheen een bericht op hun site dat geen van de redacteurs had geschreven. Het zag er echt uit, de lay-out klopte, alleen de inhoud was verzonnen en aantoonbaar fout. Achteraf gezien was het een eerste schot voor de boeg in deze nieuwe en aanhoudende oorlog. In de loopgraven zitten mannen in hemdsmouwen en jeansbroek, hun wapens zijn hun toetsenborden en hun kennis van de spelonken van het internet.

Dagelijks worden de desinformatiejagers van Delfi.lt geconfronteerd met pogingen om nepnieuws te verspreiden. Hun taak is even eenvoudig als ingewikkeld. De berichten blokkeren, ontkrachten en de bron lokaliseren. ‘Patient Zero’, noemen ze die. Meestal ligt die bron in het Oosten, in Rusland. Het is de reden waarom de grootste buitenlandse operatie van het Nederlandse leger zich op dit moment net daar bevindt, in Litouwen. De kapitein legt kernachtig en onvervaard uit wat zijn taak is. Hij toont het wapentuig – tanks, vrachtwagens, drones. Indrukwekkend allemaal. Maar, vraagt de reporter, hoe strijd je tegen een onzichtbare vijand? Een bericht dat zich als nieuws voordoet en via sociale media huiskamers binnensijpelt? De kapitein valt stil. Hij aarzelt, er parelt een zweetdruppel op zijn perfect onderhouden voorhoofd. Ja, zegt hij, dat is een hele moeilijke vraag.

De opperbevelhebber van de Litouwse cel Informatiesituatie ijsbeert door een kelder vol beeldschermen. Hij speurt naar bronnen van valse informatie. Je moet dit als een oorlog bekijken, zegt hij. Dit is een aanslag op de democratie. Nepnieuws verdraagt geen naïviteit. Ook de informatie-experte van de NAVO legt de bikkelharde logica van fake news haarfijn uit. Het brengt mensen in een constante staat van onzekerheid, het voedt de angst en wie bang is, is makkelijk te manipuleren. En dan sturen ze bizarre filmpjes door waarin Bill Gates ervan verdacht wordt dat hij van mensen slaven wil maken. Of nemen ze een bad in bleekwater omdat de Amerikaanse president zoiets beweerd heeft. Of zeggen journalisten op het radionieuws dat diezelfde Amerikaanse president preventief een malariamiddel slikt tegen covid-19. Het is de eerste les bij de ontmaskering van nepnieuws: het is niet omdat iemand iets zegt dat het zo is.

Kijken naar Tegenlicht – alle reportages staan online – is alvast een prima remedie tegen complottheorieën.