De documentaire over Madeleine McCann leert ons waarom dit nooit zomaar een verdwijning was

Er zijn flink wat ethische vragen te stellen bij deze docureeks, maar The Disappearance of Madeleine McCann reduceert de zaak van het verdwenen meisje tot zijn ware proporties: een nachtmerrie voor de ouders, een publiek spektakel voor de rest van de wereld.

‘Tien minuten in een donkere kamer zitten en nadenken over de angst die de ouders gevoeld hebben – en nog steeds voelen – geeft je meer inzicht in de zaak-Madeleine McCann dan deze reeks.’ The Guardian – toch niet de meest negatieve Britse krant – was snoeihard in zijn oordeel over The Disappearance of Madeleine McCann, een achtdelige docureeks die midden vorige maand op Netflix verscheen, zonder medewerking van de ouders: ‘De makers hadden beter hun tijd genomen om zich af te vragen hoe de ouders dit volhouden.’ En het was niet alleen The Guardian: in de pers – zeker de Britse – werd de reeks unaniem de grond in geboord. The Disappearance of Madeleine McCann herkauwde wat al geweten was, legde niets nieuws op tafel en was saai. Maar het was één specifiek woord dat opvallend vaak in die recensies opdook: de reeks werd wreed genoemd – als in: wreed voor de ouders van Madeleine McCann.

Het is een interessant woord omdat je het voor elke misdaaddocumentaire zou kunnen gebruiken. Of het nu Making a Murderer, The Jinx of de wekelijkse cold case-docu op Canvas is, elke truecrimereeks is in essentie wreed: het is echt leed van echte mensen dat in een verhaal wordt gegoten, niet zozeer om de waarheid te achterhalen, maar om de kijker te entertainen. Dat net The Disappearance of Madeleine McCann, een brave, feitelijke en sobere docu, dat verwijt krijgt, zegt dan ook minder over de docu en meer over de zaak zelf. De verdwijning van Madeleine McCann was nooit zomaar een verdwijning. Het was een verdwijning die heel veel mensen persoonlijk raakte en die heel veel mensen intens en van dichtbij beleefd hebben. The Disappearance of Madeleine McCann lijkt wreder dan andere docu’s omdat het publiek uitzonderlijk veel met de zaak meeleefde.

Het gekke is dat dat ook de hoofdvraag is die The Disappearance of Madeleine McCann stelt: waarom heeft net haar verdwijning tot zo’n massafenomeen geleid? Op 3 mei 2007 verdween de bijna vierjarige Madeleine McCann uit haar bed in het appartement dat haar familie had gehuurd voor hun vakantie in het Portugese Praia da Luz, terwijl haar ouders tachtig meter verder in een tapasrestaurant met vrienden zaten te eten. Elf jaar later is het de meest gedocumenteerde verdwijningszaak aller tijden, op de voet gevolgd door honderden journalisten in duizenden artikels en reportages en geanalyseerd in honderden theorieën. Tot op heden kan de helft van de wereldbevolking zich moeiteloos het blonde meisje in het Everton-shirt (een van de foto’s die de wereld rondgingen) voor de geest halen. Waarom haar wel en zo veel anderen niet?

***

Of je het opzet nu moreel dubieus vindt of niet, The Disappearance of Madeleine McCann houdt zich braaf aan de feiten van wat er in die twaalf jaar gebeurd is. Er worden geen sensationele onthullingen gedaan, er wordt geen theorie naar voren geschoven, er wordt niet gespeculeerd. Het is niet dat soort docu. In plaats daarvan toont regisseur Chris Smith, die eerder voor Netflix al het boeiende Jim & Andy en de docuhit Fyre afleverde, de gebeurtenissen zoals ze zich na haar verdwijning afgespeeld hebben. In real time, lijkt het wel: journaalbeelden en getuigeninterviews worden gepresenteerd alsof ze op het moment zelf gebeuren. De politie verhoort verdachten, maar laat ze weer vrij. De politie begint de ouders te verdenken. De ouders huren privédetectives in omdat ze geen vertrouwen meer hebben in de politie. De privédetectives vinden sporen, maar de sporen draaien op niets uit. De zaak verhuist naar Engeland, maar draait ook daar op niets uit. En al die tijd denken heel veel mensen over de hele wereld Madeleine McCann gespot te hebben.

Voor wie de zaak kent, is het allemaal niet nieuw. Het is ook de kritiek die de reeks te verduren kreeg: dat ze enkel herkauwt en niet eens probeert iets toe te voegen, dat het een snelle manier is om aan de truecrimebehoefte van de kijker te voldoen. Dat klopt niet helemaal. Er is namelijk wel een verschil: je weet hoe het afloopt. Madeleine McCann zal niet gevonden worden. Daardoor kijk je anders naar de feiten, de theorieën en de onderzoekssporen. En dat lijkt ook de bedoeling van de makers.

Met de ogen van nu herken je de mechanismes die destijds hebben gespeeld. Je ziet het pijnlijke fenomeen dat Noord-Afrikaanse ouders die met blonde kindjes te zien waren plots aan de politie gemeld werden. Je ziet de victim shaming van twee ouders die hun kind alleen lieten slapen. Je ziet de dubieuze rol van de media, die zelf verdachten benoemden en mee het verhaal stuurden: een Russische IT’er was in de kranten plots een Russische internetpedofiel, de bewonderenswaardig beheerste Kate McCann heette plots een ijskoude moeder te zijn. Maar je ziet vooral hoe weinig concrete aanwijzingen er eigenlijk waren. Alle pistes – de opdringerige buur, de Russische IT’er, de ouders, een pedofielennetwerk – waren flinterdun, waren nauwelijks door bewijzen gestaafd en liepen al heel snel dood.

Een van de interessantste passages in de docu gaat over de bekendste wending in de zaak: de theorie dat de ouders het gedaan hebben. Dat Madeleine een ongeluk had gehad en de ouders dat om de een of andere reden wilden verbergen. Het was een theorie die logisch leek omdat het verhaal leek te kloppen. The Disappearance of Madeleine McCann maakt daar brandhout van en toont dat het ook alleen maar dat geweest is: een verhaal. Als de reeks na acht uur klaar is, is dat ook wat blijft hangen. Madeleine McCann verdween op 3 mei 2007 uit haar bed, terwijl haar ouders tachtig meter verder zaten te eten, en meer feiten zijn er niet in de zaak. Al de rest zijn verhalen.

***

Dat verklaart ook waarom de zaak zo groot kon worden: het was een verhaal. Het onschuldige gezicht van Madeleine McCann met de blonde frou is er een dat in je hoofd kruipt. Haar ouders waren hogere middenklasse, waardoor haar verdwijning in zekere zin iedereen leek te kunnen overkomen. Er was die rare denkoefening die iedereen maakte: zou ik op vakantie mijn kind alleen achterlaten en tachtig meter verder op restaurant gaan eten? En ook: hoe zou ik ermee leven als mijn kind verdween terwijl dat gebeurde? Hoe leef je überhaupt verder, niet wetende waar je kind is?

De zaak had een intrigerende pitch en fantastische personages: het klinkt diep, diep cynisch, maar dat waarom deze verdwijning zo veel mensen beroerde. Ja, de docu is wreed, maar de verdwijning van Madeleine McCann was altijd al wreed: ze was het leed van een gezin dat in een verhaal gegoten werd door de media en de mensen, net omdat ze zo hard meeleefden. Vorige week nog beweerde een ‘Amerikaanse topwetenschapper’ de sleutel in handen hebben om ‘het mysterie op te lossen’. We zijn elf jaar verder en de nachtmerrie van één familie wordt nog altijd gebruikt als een publiek spektakel.

Misschien is The Disappearance of Madeleine McCann te snel gemaakt. Misschien focussen de makers op de zaak als massafenomeen en de rol van de media omdat ze zonder de hulp van de ouders geen invalshoek hadden. Misschien is het wreed om te focussen op het massafenomeen terwijl het nog altijd een heel erg reële nachtmerrie van twee ouders is die enkel hun dochter willen vinden. Misschien is alle true crime moreel dubieus. Maar op een subtiele manier zegt The Disappearance of Madelein McCann heel, heel veel.