Een draak op het toneel: ‘De Revisor’ van Het Nationale Toneel

Geen boertige klucht

De maatschappijkritiek had Nikolaj Gogol [1809-1852] niet van vreemden. Zijn vader was een landheer die tegen de verveling toneelstukken schreef voor plaatselijk gebruik. Het landelijk karakter heeft de zoon van de vader overgenomen. De schurken in De Revisor zijn niet de hogere adel, maar plattelandsnotabelen, met op kop de bestuurders van een bescheiden gemeente. Allicht daarom gaf de opperste censor, Nicolaas I, persoonlijk toestemming om het stuk op te voeren. Hij zag er niet meer in dan een boertige klucht. Een vergissing. Het stuk is een harde kritiek op het politieke bestuur van Rusland.

Professor Emmanuel Waegemans in zijn briljante werk Geschiedenis van de Russische literatuur loopt dezelfde kant op: ‘De intrige was op de werkelijkheid gebaseerd en werd hem aan de hand gedaan door Alexander Poesjkin. Gogol verklaarde dat hij in de Revisor “alles bij elkaar had willen brengen van wat ik toen als slecht in Rusland kende, …” en “om dit alles te lachen”‘. Het stuk kende maar matig succes bij de eerste opvoering in 1836. De burger die het verschil niet kent tussen een pony en een ezel, vond de voorstelling plezant, maar de intelligentsia was verdeeld in twee kampen: de conservatieven vonden het stuk een belediging, maar de liberalen waren vol lof over de durf waarmee Gogol de mankementen van het tsaristisch bewind had aangetoond.

Paniekaanval

De intrige in Gogols Revisor is helder als het water van Spa. Een ambtenaar op doorreis uit Petersburg wordt foutief beschouwd als de financieel inspecteur, die er staat aan te komen volgens het hogere roddelcircuit. Paniek! De burgemeester laat de bestuurders naar zijn huis komen om af te spreken hoe de ambtenaar aangepakt zal worden om de uitbuiting van de bevolking en het misbruik van subsidies onder te verbergen. De kerel wordt bedolven onder materiële en financiële cadeaus, met als kers op de taart de dochter van de burgemeester. Iedereen denkt dat hiermee het gevaar van statusverlies geweken is. Tot de champetter arriveert. Mijne heren… en dames! De echte, officiële inspecteur-generaal, is gearriveerd! Allen zijn als van de hand Gods geslagen. Letterlijk en figuurlijk in het oorspronkelijke stuk. Tableau. Doek.

Theatermaker

Grosso modo volgt Boermans’ bewerking de lijn van Gogol. Hij heeft echter van de vermeende revisor een gesjeesde theatermaker uit Den Haag gemaakt, op de vlucht wegens geldgebrek. Dat zegt de theatermaker ook. De notabelen vermoeden echter een val. Dat theatergedoe van de man is zijn ‘bijverdienste’, en dat komt hen goed uit. Het is kersttijd en men is volop bezig met het opzetten van de eindejaarproductie. Hij wordt om advies gevraagd. Dat wil de kerel met plezier geven, mits boter bij de vis. Wat gebeurt, in ruime mate. Bovendien is het de gelegenheid voor de dochter van de burgemeester om zich op te dringen. De theatermaker is voor haar de kans om te ontsnappen aan het provinciaal leven en carrière te maken in de Randstad.

Theater in theater

Eenmaal hier beland loopt het pas goed fout. De voorstelling wordt theater in theater, een megakomedie waarin alle schuifjes van de mistoestanden op politiek, financieel en sociaal gebied worden opengetrokken, met als extraatje zware kritiek op het theater van Ivo van Hove. Hij wordt als voorbeeld gesteld van de man die met het grote geld en de hoge eer gaat lopen. Het geheel wordt een mix die het best te vergelijken valt met geschifte mayonaise. Gelachen wordt er, en niet zo’n klein beetje, maar meer om de connecties met bestaande toestanden en bestuurders dan om de verheven charme eigen aan de revues van Wim Sonneveld en Romain Deconinck.

Morele les

Deze voorstelling passeert niet langs België, maar was het de moeite waard om naar de première te trekken? Wat in Den Haag gebeurt, gebeurt ook in Brussel. En mits een eenvoudige naamsverwisseling slaat het verhaal op de Belgische politiek. Zou daarom bij een opvoering in ons dierbaar vaderland de morele les ook begrepen worden? Ongetwijfeld, maar niet in de bewerking van Theu Boermans. Is Nederland rot tot op het bot, deze productie is daar het beste bewijs van. Om dat te begrijpen heb je niet de pijnpunten nodig, maar toont het concept dat meer dan voldoende aan. Had Theu Boermans zich gehouden aan het basisgegeven, daar een hedendaagse draai aan gegeven hebben, dan zou deze productie goed zijn voor een opvoering in de omringende landen. Jammer voor de acteurs, in het bijzonder Joris Smit als de theatermaker, de revisor. Deze voorstelling is een belediging voor zijn talent. Samen met de andere acteurs, onder wie Hannah Hoekstra en Diewertje Dir [dochters van de burgemeester], Bram Suijker en Jappe Claes zorgen zij voor de sterrenquotatie. Kortweg gezegd: De revisor van Theu Boermans is een draak, en dan nog een met alle handicaps die er bestaan. Besluit: Te mijden.

Guido Lauwaert

DE REVISOR – Nikolaj Gogol – bewerking en regie Theu Boermans – productie Nationale Toneel – www.nationaletoneel.nl

Fragment: