Op 27 januari is het 250 jaar geleden dat Wolfgang Amadeus Mozart ter wereld kwam. En dat zorgt ook voor een revival van ‘Amadeus’, het toneelstuk en de film die de componist een kwarteeuw terug weer hip maakten.

Een gillende virtuoos met pruik die op zijn rug piano speelt, zuipt en onder de vrouwen hun rokken zit. Als dat het eerste is waaraan u denkt als u de naam Mozart hoort, dan heeft u dat te danken aan Engelsman Peter Shaffer (1926), de man die het theaterstuk Amadeus schreef en later ook het scenario voor de gelijknamige film van Milos Forman, die in 1984 acht Oscars won. Shaffer maakte Mozart zo weer hip bij het grote publiek, ook bij hen die geen kaas hadden gegeten van klassieke muziek en dachten dat Eine kleine Nachtmusik gewoon de wachttoon bij openbare instellingen was. Voor musicologen en historici was Shaffer echter een nestbevuiler, die Mozarts erfenis bezoedelde met een gefictionaliseerd verhaaltje over hoe hofcomponist Salieri ziekelijk van jaloezie het wonderkind het graf injoeg. Eén criticus verklaarde zelfs dat Mozart zich in zijn graf zou omdraaien als hij het kinderlijk vulgaire portret zou zien dat Shaffer van hem gemaakt had. Gentenaar Gerard Mortier, directeur van de Parijse Opéra, ergerde zich onlangs nog aan het feit dat iedereen spreekt over Amadeus terwijl Wolfgang Mozart al zijn brieven ondertekende met Amadé of Wolfgang Gottlieb Mozart. Maar ‘Amadeus’ – Latijn voor ‘geliefd door God’ – paste nu eenmaal beter bij een theaterstuk waarin Salieri over Mozart zegt dat het was alsof hij ‘de stem van God door de mond van een obsceen kind hoorde’.

Amadeus ging in 1979 in première in het Londense West End. Het stuk, geregisseerd door Sir Peter Hall, werd bejubeld door pers en publiek en het duurde niet lang voor er al van ’s morgens vroeg ellenlange rijen aan de kassa stonden. In 1981 maakte Amadeus de overstap naar Broadway – ‘Londen is waterverf, New York een olieverfschilderij’, aldus Shaffer – waar Tim Curry schitterde als Mozart en Sir Ian McKellen (die later beroemd zou worden als Gandalf in de Lord of the Rings-saga) als Salieri. Het was daar dat Milos Forman het verhaal zou ontdekken, al ging de filmregisseur eerst tegen zijn zin naar het toneelstuk kijken. ‘Ik haat biografieën over muzikanten’, kloeg hij tijdens de taxirit naar de schouwburg. De Tsjech Forman was in zijn geboorteland lamgeslagen met doodsaaie communistenfilms die braafjes het leven van grote componisten afliepen en was bang dat ook Mozarts leven dezelfde behandeling had gekregen. Maar hij draaide vlug bij. Tijdens de pauze stond Forman al in de coulissen vol ongeduld te trappelen en hij vertelde tegen iedereen die het wou horen: ‘Als het tweede deel zo goed is, maak ik er een film van.’ Het theaterstuk won de Tony Award en McKellen ontving diverse prijzen voor zijn vertolking. ‘Met dank aan de Engelse acteur, Paul Scofield, die zijn neus ophaalde voor Broadway’, aldus een droge McKellen op zijn website. Amadeus werd een langlopend succes met meer dan duizend voorstellingen en diverse castwissels. Mark Hamill (Luke Skywalker uit Star Wars) speelde Mozart in 1982 en zou – net als Mel Gibson overigens – tevergeefs auditie doen voor de hoofdrol in de film. Ook Roman Polanski stond in 1981 op de planken als Mozart en toerde daarmee van Warschau tot Parijs. Zes jaar geleden zorgde de filmmaker dan weer voor de regie van een Amadeus-opvoering in Milaan.

Wie vond dat Mozart er in de film al niet te goed van af kwam, laat het toneelstuk beter helemaal links liggen. Want het taalgebruik van de grote componist is er nog grover dan bij Forman. Getuige de scène waarin Mozart en vrouwtje Constanze achter elkaar aanzitten. Mozart: ‘I’m going to bite you in half with my fangs-wangs! My little Stanzerl-wanzerl-banzerl!… You’re trembling… I think you’re frightened of puss-wuss!… I think you’re scared to death! [Intimately] I think you’re going to shit yourself!… In a moment it’s going to be on the floor!’Shaffer baseerde zich voor dat soort dialogen op enkele apocriefe geschriften over het godenkind. Een simpele getuigenis uit 1804 waarin stond dat Mozart ‘extreem irritant was’, een soort kind wiens gevoelens meer geweld dan diepte hadden. Of Mozarts brieven aan zijn nichtje Maria Anna waaruit een voorliefde voor onderbroekenlol bleek. Het zijn details waarmee Shaffer zijn hoofdpersonage gretig kleur gaf. Zo maakte hij ook handig gebruik van de geruchten die al twee eeuwen de ronde deden over Salieri’s betrokkenheid bij Mozarts dood. In zijn laatste levensjaar zou de hofcomponist immers bekend hebben dat hij Mozart had vergiftigd. Dat Salieri toen al seniel was, vond Shaffer geen bezwaar en hij verwerkte de anekdote tot een smeuïg drama. Shaffer was daarmee trouwens niet de eerste: ook Alexander Pushkin smeedde de tweespalt Salieri-Mozart al om tot een tragedie, die later als libretto diende voor de Rimsky-Korsakov-opera. Het succes van Amadeus zorgde er wel voor dat Salieri sindsdien gebrandmerkt is als ‘de man die Mozart om het leven bracht’. Operadiva Cecilia Bartoli, die in 2003 een album uitbracht met muziek van Salieri, moest in al haar interviews gaan vertellen dat Salieri geen moordenaar was, hoe graag Shaffers stuk ons dat ook wou doen geloven. De ware doodsoorzaak van Mozart is veel minder dramatisch: de componist is vermoedelijk genekt door een opeenstapeling van kleine kwaaltjes die hij had opgelopen tijdens zijn reizen. Toeren kan slopend zijn voor een ster, zeker als je met een reiskoets rondhost in plaats van met een luxueuze toerbus.

In 1999 gaf Shaffer zijn geesteskind een facelift voor het nieuwe millennium, waarbij hij meer grijswaarden in de personages aanbracht, en drie jaar later kwam er een director’s cut van de film, met twintig minuten extra materiaal. In de Daily Telegraph verklaarde Milos Forman dat hij in 1984 – de periode waarin MTV opkwam – het geduld van het publiek niet had durven te testen met een film van drie uur. Achteraf bekeken een vergissing want Amadeus leunde veel dichter aan bij de muziekzender dan Forman had gedacht: dankzij Shaffers verhaal werd Mozart immers ook een populaire rockster, zij het één met bepoederde pruik. ‘AMADEUS’ : VRIJDAG 3/2 – 23.55 CANVAS. DE FILM IS OOK UIT OP DVD (WARNER HOME VIDEO)

Liv Laveyne