VIJFTIG TINTEN NAAKT

'BETTIE PAGE werd destijds als aangebrand beschouwd', zegt Dirk Van Extergem van filmfestival Offscreen. 'Vandaag is ze een popicoon. tijden en zeden veranderen.'

Hoeveel seks er in de cinema van nu zit, kun je binnenkort zien in de verfilming van de erotische bestseller Fifty Shades of Grey. Maar wat als we de vraag omdraaien? Hoeveel cinema zit er in de seksfilm van vroeger en nu? Een cinefiele tocht langs de Chaussée d’Amour.

Dat het straks stormloopt voor de verfilming van Vijftig tinten grijs lijkt op voorhand al een certitude, maar zal Fifty Shades of Grey ook seks en cinema verzoenen, het door video en internet uiteengedreven maar niet stuk te krijgen overspelige koppel? Hoe ver gaat de film van regisseur Sam Taylor-Johnson in het uitbeelden van de sm-relatie tussen de dominante miljonair Christian Grey en de submissieve, naïeve journaliste Anastasia Steele? Wordt het de Histoire d’O van de Facebookgeneratie? Of een slappe zweepslag in het water? Dat de film in de VS een R-rating meekrijgt (en niet NC-17, die minderjarigen de toegang verbiedt), doet vermoeden dat de jongeheer van hoofdrolspeler Jamie Dornan naar zijn close-up kan fluiten. Heeft dat te maken met de toegenomen preutsheid van de Amerikaanse mainstreamcinema, die afzetgebieden als China niet wil afstoten?

Vroeger was het in elk geval anders. In de seventies genoten koppels in de reguliere cinema van softporno als Emmanuelle (1974), hardcore als het beruchte Deep Throat (1972) en raakte het smakeloze sado-nazistische Ilsa, wolvin van de SS (1975) in de Lage Landen vlotjes aan 650.000 bezoekers, evenveel entrees als FC De Kampioenen.

Seks en cinema vonden elkaar van bij het prille begin. Edison liet in 1896 al de hartstochtelijke zoen filmen waarmee een toneelstuk afsloot. The Kiss duurde maar 47 seconden, maar dat volstond voor hevige, geschandaliseerde reacties. In datzelfde jaar vergaapte Frankrijk zich in het zeven minuten durende Le coucher de la mariée al aan een striptease. In 1910 eindigde het Duitse Am Abend met masturbatie, verschillende standjes, fellatio en anale penetratie. De menselijke genitaliën hadden hun eerste close-ups, de filmtaal van porno lag meteen voor meer dan de helft vast.

VAN BETTIE PAGE TOT PUSSYCAT

De censuur trok zich pas op gang toen de Amerikaanse overheid in 1934 de Hays Code invoerde, die naakt verbood en zelfs de lengte van een kus reguleerde. Het zou tot 1968 duren voor de puriteinse Hays Code afgeschaft werd. ‘Maar dat betekent niet dat er tot dan geen seksfilms meer waren’, zegt Dirk Van Extergem, organisator van het Brusselse Offscreen, een filmfestival voor de liefhebbers van onalledaagse, ongewone cinema. ‘In kermistenten en bordelen werden bijvoorbeeld stagfilms getoond: korte pornografische loops. Na WO II veranderde de houding tegenover seks: Hugh Hefner richtte Playboy op, en Irving Klaw had succes met films en foto’s met aantrekkelijke vrouwen als Bettie Page. Zij werd in het begin nog beschouwd als aangebrand. Vandaag is ze een bekende figuur uit de populaire cultuur. Tijden en zeden veranderen. Toen een wijziging in de censuurwet docu’s over nudisten toeliet, zag je plots een hele serie – saaie – nudistendocumentaires. Belangrijker is The Immoral Mr. Teas (1959) van Russ Meyer: die combinatie van nudistenfilm met striptease en lichte komedie hoefde niet illegaal vertoond te worden. Het succes daarvan luidde het tijdperk van de zogenaamde nudie-cuties in.’

Meyer moest er aanvankelijk over waken dat er geen schaamhaartje in beeld kwam. In de tweede helft van de sixties schakelde hij een versnelling hoger, met Mudhoney (1965), Faster, Pussycat! Kill! Kill! (1965) en Vixen! (1968). Meyer wordt nu vooral geassocieerd met zijn obsessie voor rondborstige vrouwen, maar hij was ook een begenadigde en invloedrijke formalist. Trashpaus John Waters noemde hem de ‘Eisenstein van de erotische film’. Andy Warhol was een even grote fan. ‘Meyers films werden destijds beschouwd als porno. Vandaag behoren ze tot de collectie van het MoMA in New York. Heb ik al gezegd dat tijden en zeden veranderen?’, zegt Van Extergem.

Een andere Meyer-bewonderaar is Jonas Govaerts, de regisseur van de gesmaakte Vlaamse horrorfilm Welp. ‘Voor mij zijn Russ Meyer en Jean Rollin (zie verder) auteurs die gevangen zaten in een goedbetaald genre.’ Govaerts ontdekte Meyer toen hij als puber in de videotheek Video Library werkte en de gewoonte had om ‘iets tofs’ mee naar huis te nemen. ‘Up! (1976) was mijn eerste Russ Meyer. Er gebeurde veel minder in dan ik verwachtte. Maar toen al viel me het enorme vakmanschap op. Die film was supergoed gemaakt. Meyer was bijvoorbeeld een meestermonteur.’ Met een razendsnelle montage van opnames die zelden langer dan een paar seconden duurden, fel kleurgebruik, vreemde camerahoeken en pulpideeën plaveide de door Tarantino aanbeden Meyer de weg voor generaties reclamefilmers en muziekvideomakers.

DE BERGMAN VAN DE SEKSFILM

Meyer is niet de enige pornograaf die inmiddels hoog ingeschat wordt. Gedeeltelijke rehabilitatie kwam er ook voor Joe Sarno en Radley Metzger, de Bergman en Lubitsch van de porno. ‘Natuurlijk kun je met die overtrokken vergelijkingen lachen’, zegt Van Extergem. ‘Maar ik hou ervan. En ze zijn een vorm van zeer terechte erkenning. Sarno’s Inga (1968) is ongelooflijk mooi. Van sommige films van Metzger, zoals Camille 2000 (1969) en Score (1974), val je achterover. Vanwege de erotiek, maar ook omdat ze zo mooi zijn en een verhouding tussen man en vrouw schetsen die je in hedendaagse porno niet terugvindt. Metzger was vorig jaar de eregast van Offscreen. Hij benadrukte toen dat we vooral niet mochten vergeten dat hij films voor koppels maakte.’

De Amerikaan Metzger monteerde de trailers van de films van Bergman en Antonioni voor hij zich op de seksfilm gooide. Kenmerken van zijn werk: weelderig productiedesign, heel verzorgde fotografie, fraaie mise-en-scène, sterke vrouwenrollen en scenario’s gebaseerd op literaire werken als La dame aux camélias of Pygmalion. Die voorkeuren liet hij niet vallen toen hij zich in de tweede helft van de jaren zeventig verplicht zag mee te gaan met de hardcoretrend en onder het pseudoniem Henry Paris het speelse The Opening of Misty Beethoven (1976) draaide.

Ook Joe Sarno raakte vanaf eind jaren zeventig hopeloos verstrikt in hardcoreporno en hield zich om den brode onledig met de door hem verafschuwde money shots of met close-ups van vrouwen die gigantische worsten oneigenlijk gebruiken. Maar midden jaren zestig viel de snelfilmer op met donkere films die vandaag nauwelijks nog voor seksfilm zouden doorgaan. Zijn belangstelling voor de seksualiteit van de vrouw en de machtsstrijd werd enorm op prijs gesteld in de New Yorkse underground. Toen Sarno zag dat Europa minder moeilijk deed over seks, trok hij regelmatig naar Zweden, waar hij soft- en hardcoreseksfilms zoals Inga draaide. Filmjournalisten als Andrew Sarris, festivals, filmacademici en instellingen zoals het British Film Institute en de Cinémathèque Française hebben het ondertussen voor hem opgenomen.

Govaerts breekt ook een lans voor Jean Rollin. ‘Hét voorbeeld van een ondergewaardeerde regisseur die zijn hele leven heeft moeten werken met minieme budgetten. Af en toe regisseerde hij echte porno, om de winst te investeren in zijn persoonlijke werk, voornamelijk surrealistische, erotische vampierenfilms, zoals La nuit des traquées (1980) enLa morte vivante (1982). Qua sfeerschepping doet hij voor mij niet onder voor Lynch. Wie zijn films bekijkt in de hoop op porno zal het maar een saaie boel vinden. Penetraties zie je niet. Het blijft bij de blote borsten van Brigitte Lahaie. Bijzonder opwindend zijn die films niet, maar wel héél mooi.’

HARDCORE OP HET DORPSPLEIN

Tot de Hays Code in 1968 op de schop ging, moesten in Amerika de kussen getimed worden en was het verboden naar homoseksualiteit te verwijzen. Dat helpt te verklaren waarom ze er in de fifties ondersteboven waren van de zwoelheid die Zweedse arthousepaus Ingmar Bergman in Zomer met Monika (1953) of Glimlach van een zomernacht (1955) stak en waarom men er door het dak ging bij Brigitte Bardots naakte silhouet in het matige Et Dieu… créa la femme (1956) van Roger Vadim. De Europese arthousefilm kreeg een pikante reputatie.

Ook inzake porno ontdooide Europa als eerste. In 1967 zorgde de door Bergman en Godard geïnspireerde Zweed Vilgot Sjöman voor ophef en rechtszaken met I Am Curious (Yellow), een politieke film met een pak vrijscènes. In 1969 schafte Denemarken als eerste de censuur af en legaliseerde het porno. Een aantal filmregisseurs roken hun kans. Het ene na het andere land brak zich het hoofd over hoe het moest met de golf aan erotische films uit het Hoge Noorden. De jaren van de seksuele bevrijding waren aangebroken.

In 1972 werd in Amerika de eerste X-rated pornofilm op grote schaal uitgebracht: Behind the Green Door. Meteen daarop volgde het fenomenale succes van Deep Throat, met Linda Lovelace als jonge vrouw wier genotsknop zich achteraan in haar keel bevindt. De felle reacties van voor- en tegenstanders leidden tot een heftig nationaal debat. ‘Met de pure hardcore van Deep Throat was het hek van de dam’, aldus Van Extergem. ‘Behind the Green Door, The Devil in Miss Jones (1973), Debbie Does Dallas (1978)…: de ene pornofilm na de andere kwam in de zalen. Softerotica als Histoire d’O (1975) en Emmanuelle – beide kaskrakers van Just Jaeckin – sloeg enorm aan. Die films waren allemaal te zien in gewone buurtbioscopen. Het was ook de periode waarin bioscopen geopend werden die zich toelegden op seksfilms, zoals de ABC-bioscopen in Brussel en Gent. Maar ik herinner me dat zelfs Lokeren een dergelijke bioscoop had op het dorpsplein: de Eliette. De periode tussen 1968 en 1977 was uniek voor de erotische cinema. Man en vrouw gingen samen naar erotische films kijken. Omdat het er in het reguliere circuit op aankwam zo veel mogelijk volk te lokken, werd er volop geïnvesteerd in de films. Men draaide op het dure 35 mm. Ik bewonder die jaren. Samen naar een X-film kijken in de bioscoop is veel minder hypocriet dan de goorste porno op je computer downloaden.’

VIDEO KILLED PORN CHIC

‘Het was de tijd van de porn chic’, beaamt Govaerts, ‘een periode die overigens heel fraai geïllustreerd wordt door Boogie Nights (1997) van Paul Thomas Anderson. Even leek het alsof expliciete seks en mainstreamcinema voortaan zouden samengaan. Maar dat was uiteraard buiten het Amerikaans puritanisme gerekend.’ Ook in Frankrijk werd de explosieve groei van de seksfilmindustrie met nieuwe wetgeving ingedijkt. De seksfilm verdween helemaal uit de reguliere bioscoop toen de videotechnologie een hoge vlucht nam. Van Extergem: ‘Voor het eerst was je niet meer afhankelijk van een al dan niet legale vertoning van filmkopieën in een al dan niet koosjere omgeving. Een video kon je thuis zo vaak bekijken als je maar wilde en zonder dat het opviel. Veel videotheken haalden 70 procent van hun omzet met X-films die ze aanboden in een aparte ruimte, achter van die zwarte plastic flappen.’

‘Zolang cinema en porno tot elkaar veroordeeld waren, had je mensen die er iets moois en kunstigs van probeerden te maken. Dat viel weg toen de veel goedkopere video zijn intrede deed’, zegt Govaerts.

De videotheken hadden op hun beurt afgedaan toen midden jaren negentig het internet opkwam en de gebruiker aan enkele muisklikken genoeg had om alle mogelijke soorten porno uit te testen. Van Extergem: ‘In zekere zin is de cirkel daarmee rond. Want die internetporno lijkt heel hard op die stagfilms van honderd jaar geleden. Langspeelfilms zie je bijna niet meer. Het gaat om loops van pornoscènes in elke denkbare variant en afwijking.’

Govaerts ziet er de voordelen van in. ‘Porno is nu alomtegenwoordig, maar is ook veel duidelijker afgebakend. Vergeleken met de porno van nu is het heel duidelijk dat heel wat films die vroeger verguisd werden als porno dat eigenlijk niet zijn. De artistieke waarde van films van Jean Rollin, Jess Franco, Tinto Brass valt nu beter op. Je wordt niet meer scheef bekeken als je hun films uitleent.’

Dat de Russ Meyers en Radley Metzgers de laatste jaren plots een pak meer erkenning krijgen, verbaast hem niet. ‘Je zag dat eerder al gebeuren met heel wat horrorregisseurs. Een John Carpenter werd in zijn tijd lang niet met dezelfde egards behandeld als nu.’ De vernieuwde belangstelling voor erotische cineasten komt er ook doordat informatie breed toegankelijk is. ‘Vijftien jaar geleden moest ik nog de kleine letters van de catalogi van Amerikaanse postorderbedrijven bestuderen om te vernemen dat Jean Rollin een gerespecteerde Franse erotica-auteur was. Google vandaag zijn naam en je krijgt meteen een hele serie essays over zijn werk. Wie bloot wil zien, komt elders aan zijn trekken. Wie het om de kunst te doen is, hoeft niet verder te zoeken. De echte talenten komen vanzelf bovendrijven.’

FIFTY SHADES OF GREY

Vanaf 11/2 in de bioscoop.

DOOR NIELS RUËLL

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content