‘Scarface’, destijds uitgespuwd door de blanke intelligentsia, werd jaren later een rolmodel voor de Amerikaanse hiphopcultuur. Een ommekeer die van Tony Montana wellicht de meest invloedrijke gangster van de voorbije eeuw maakt. Anatomie van een fenomeen bij de twintigste verjaardagseditie op dvd. Door Jo Smets

Misdaadexperten beweren dat Al Capone en John Dillinger leerden praten door de gangsterfilms van de jaren ’20 en ’30 te bestuderen. In elk geval waren zij voor het volk real heroes van het volk, en vormden zij daarom het ‘ware’ gelaat van de Amerikaanse samenleving. Een halve eeuw later wordt een vaak in het wit gehulde, vuilbekkende Cubaanse schoft hét rolmodel voor de mannelijke zwarte en hispanische minderheden, dromend van fast and easy money in ruil voor drugs. In de totaal nieuwe versie die Brian De Palma in 1983 maakte van de klassieke misdaadfilm Scarface van Howard Hawks, werd de Drooglegging in Chicago verruild voor de razende cocaïnehandel in Miami en het every-fuck-for-himself-kapitalisme uit de Reaganjaren. De film en – vooral – hoofdpersonage Tony Montana kregen in no time mythische proporties aangemeten. Er is slechts een manier om dat te begrijpen: een chronologische reconstructie.

1899

Al Capone wordt geboren op 17 januari in Brooklyn, New York, als zoon van twee ingeweken Napolitanen. Hij wordt als 14-jarige spijbelaar lid van de straatbende The Five Pointers en krijgt later een baantje als buitensmijter in een bar. Op een avond beledigt hij de zus van de notoire gangster Frank Gulluccio en krijgt een jaap van Franks mes van zijn linkeroor tot in zijn nek. Het litteken van 12 cm dat hij nadien zorgvuldig verbergt met make-up, bezorgt hem de bijnaam ‘Scarface’.

1931

De racketeering business van de misdaadkoning van Chicago Al Capone komt tot een einde door een veroordeling voor belasting-ontduiking. Straf: 10 jaar.

1932

Op 31 maart gaat Howard Hawks’ Scarface: Shame of the Nation in première. De criminele lotgevallen van Tony Camonte (Paul Muni) zijn losjes gebaseerd op de carrière van Capone. Geproduceerd door Howard Hughes voor United Artists, heeft de film een lange lijdensweg van twee jaar achter de rug. Het einde is volgens de censoren, die de toen heersende Hays Code toepassen, onaanvaardbaar wegens een te hoog ‘misdaad loont’-gehalte. Ook de intense liefde van Tony voor zijn zus flirt met het ontoelaatbare (Hawks had hun relatie gemodelleerd op de incestueuze band tussen Cesare Borgia en Lucretia Borgia). De censors eisen een crime-does-not-pay-proloog, een tweede einde waarin Tony door de politie wordt weggevoerd, een epiloog en een aangepaste titel. Hawks doet een poging om zijn betoog af te zwakken, maar als ook die versie weggefloten wordt, brengt hij de film uit zonder zich van de Hays Office iets aan te trekken. Om zich toch een beetje in te dekken, behoudt hij de ondertitel ‘ Shame of the Nation‘. Scarface verlegt grenzen dankzij een ongemeen harde authenticiteit: alle moorden zijn gebaseerd op waar gebeurde zaken, en Hawks betaalde onderwereldfiguren als technische adviseurs. Al Capone is danig onder de indruk. Naar verluidt bezit hij zelfs zijn eigen print en bouwt hij in Chicago een feestje ter ere van Hawks. Naast Paul Muni’s buitengewone vertolking, té intens voor die dagen, valt de film op door zijn akelig gebruik van het teken ‘X’: onder de openingstitels, en in elke scène waarin een personage sterft ( check it out!).

1971

De FBI stelt voor het eerst vast dat er een ‘Cubaanse Maffia’ bestaat, die niet dezelfde structurele opmaak kent als de Italiaanse Cosa Nostra, en die door de Cosa Nostra als te onvoorspelbaar en te gewelddadig wordt beschouwd.

1975

Sam ‘Momo’ Giancana wordt thuis afgemaakt met drie schoten: één in het achterhoofd, één in de mond en één onder de kin. Giancana was ‘een snauwende, sarcastische, slecht gehumeurde sadistische psychopaat’, stelde een politieverslag ooit, maar bovenal was hij de maffiabons die zijn Cubaanse zaakjes in Fidel Castro’s sigarenrook had zien opgaan en met JFK, Bobby Kennedy en de CIA een moordaanslag op Castro en een invasie van Cuba voorbereidde. In Giancana’s huis wordt een kleine wereldbol gevonden met het opschrift : ‘Poor Sam, The World Is Yours‘. De tekst ‘ The World Is Yours‘ viel in 1932 al te lezen op een reclamepaneel in de eerste Scarface-film, zichtbaar vanuit het raam van Tony’s stek. In de nieuwe versie uit 1983 ziet Tony het opschrift voor het eerst op een spandoek van Pan American, voortgetrokken door een zeppelin. En wanneer Tony op het einde van de film van het balkon in zijn fontein valt, zien we de wereldbol met ‘The World Is Yours’op.

1980

President Jimmy Carter stelt voor korte tijd de grenzen open voor Cubaanse vluchtelingen. Castro maakt van de gelegenheid gebruik om naar schatting tienduizend gevangenen (waaronder niet alleen politieke dissidenten maar ook misdadigers en psychiatrische patiënten) vrij te laten en naar de VS te deporteren. Een groot aantal van deze Cubaanse vluchtelingen zet zijn misdadige activiteiten voort op Amerikaanse bodem en floreert dankzij de exploderende cocaïnehandel. Tegen deze achtergrond schrijft Oliver Stone de gangstersaga Scarface. Brian De Palma opent zijn film trouwens met journaalbeelden van de aankomst van de ‘Marielitos’ (de Cubanen die uitvaren van de haven van Mariel) in Florida en hun ondervraging door de immigratiedienst.

1981

Scenarist Oliver Stone kickt af van een forse cokeverslaving en trekt zich zes maanden terug in Parijs, waar hij de witte vijand van zich afschrijft. ‘Ik heb Scarface in essentie geschreven als een adieu aan cocaïne’, zei hij. ‘ It had beaten the hell out of me, but I got my revenge by writing about it.‘ Zijn reis terug naar de oppervlakte ging evenwel via researchtochten in Zuid-Florida, en zelfs tot bij de drugsbaronnen van Latijns-Amerika.

1982

Net voor de nieuwe versie van Scarface in de bios-coop komt, is regisseur Brian de Palma in een gevecht gewikkeld met de Amerikaanse filmkeuring die de toegelaten leeftijden van de bioscoopganger bepaalt. Tot driemaal toe dient hij bij de Motion Picture Association of America’s Classification and Ratings Administration een cut in die een X-rating krijgt – niet toegelaten onder de 17, volgens velen een commerciële doodsteek. Net als Hawks een halve eeuw voor hem, legt De Palma zich daar niet bij neer. Hij gaat in beroep, krijgt een R-rating en behoudt zijn allereerste, meest gewelddadige cut – in de meest schokkende scène loopt een drugsdeal in een hotel in South Beach slecht af en amputeren Colombianen met een cirkelzaag het been van een van Tony’s kompanen, terwijl het bloed in Tony’s boeventronie spat.

1983

I’m going to run the whole works. There’s only one law: do it first, do it yourself, and keep doing it.‘ Vijftig jaar nadat Paul Muni als Tony Camonte, ‘schande der natie,’ zijn beginselen duidelijk maakte, verschijnt een moderne variant van de inwijkeling die zíjn Amerikaanse Droom waarmaakt.

Al Pacino wordt Tony Montana (Stone kiest die naam als eerbetoon aan zijn favoriete football-ster, Joe Montana). De archi-brutale opgang en neergang van een Cubaanse gangsterkoning krijgt dankzij de pastelkleurige decors in Miami, de flamboyante discosettings, de door designerkleren geobsedeerde flaneurs en de wat weemoedige (voor velen onuitstaanbare) elektro-disco-soundtrack van Gorgio Moroder een hypermodieus kleedje van eighties kitsch.

De hele wereld reageert met misplaatste verontwaardiging op Scarface. Schrijvers John Irving en Kurt Vonnegut lopen weg uit een special screening, en moraliserende critici lusten De Palma rauw. Zelfs critica Pauline Kael, De Palma-fan van het eerste uur, kan haar ontgoocheling niet op: ‘ A De Palma movie for people who don’t like De Palma movies‘, kopt ze boven haar recensie in The New Yorker. De goegemeente steigert niet alleen over zoveel geweld, het is duidelijk dat Stone en De Palma een ontstoken zenuw van de samenleving hebben geraakt.

Dankzij de word of mouth en mensen die steeds opnieuw komen kijken, doet de film het niet slecht aan de kassa, maar het echte succes komt pas later. Hierin speelt de timing een doorslaggevende rol: Scarface verschijnt op een technologisch sleutelmoment in de bioscoop. Een jaartje eerder had Jim Clark Silicon Graphics opgericht, dat de basis legt voor de komende explosie van computergestuurde beeldvorming en animatie; een jaar later begint de hifi- stereo-videocultuur.

Scarface komt uit in het jaar dat hiphopmeesters Grandmaster Flash and the Melle Mel White Lines uitbrengen, een plaat die perfect de sfeer vat van het visioen van het duo De Palma-Stone. Die link met de hiphop zal Scarface een cultstatus bezorgen die door de gevestigde filmpers 20 jaar lang over het hoofd wordt gezien. De black minority die in alle kansarmoede geen andere weg ziet dan die van narcotics, gang violence of rhym-ing, neemt Tony Montana’s ondernemerschap van de misdaad tot voorbeeld. Eind jaren ’80, begin jaren ’90 is L.A. omgetoverd in een slagveld van rivaliserende drug gangs.

1990

Het record van ‘Scarface’ om in één film 206 maal het woord ‘fuck’ (en afgeleiden) te gebruiken, wordt door Martin Scorseses Goodfellas (246 fucks) verpulverd.

1991

De grote doorbraak van Scarface als een rolmodel voor gangstas die het tot crack- en rapkoningen schopten, komt er pas in de jaren ’90 en krijgt ook zijn eigen aangepaste bios-coopversie: New Jack City, een Scarface-achtig verhaal over een meedogenloze crackdealer (met Wesley Snipes in de hoofdrol en Ice-T als zijn politienemesis).

Onder de leden van de hip-hopcrew Ghetto Boys bevindt zich Brian Jordan, voorheen Akshun. Hij adopteert het pseudoniem ‘Scarface’, brengt een solo-album uit met de titel Mr. Scarface is back en daarna een dat The World Is Yours heet. Sommige gangstas gaan zo ver in hun adoratie van Tony Montana dat ze hun huis helemaal inrichten zoals Tony’s residentie, compleet met marmeren vloerbad en hypergesofisticeerde videobewaking.

1994

Goodfellas is niet langer recordhouder inzake f-words: De Palma-pupil Quintin Tarantino laat in Pulp Fiction welgeteld 257 fucks registreren.

1996

Inmiddels groeit in de VS maar ook in Europa bezorgdheid over het nihilisme en de aantrekking van drugs en geweld bij de jeugd. In Frankrijk komt Bertrand Taverniers L’Appât uit, een behoorlijk rechts-conservatief getint verslag van de demente dromen van Franse tieners gehersenspoeld door de Amerikaanse popcultuur. Nathalie is 18 jaar en woont samen met Eric en diens maatje Bruno. Overdag is ze winkelmodel, ’s avonds vrijt ze oudere mannen op voor geld. De jongens zelf doen niks anders dan naar Scarface liggen kijken, en komen zo op het idee om, gewapend met pistool en Nathalies adressenboekje, rijke producenten en advocaten te beroven, en zo hun eigen emigratiedroom – zakendoen in de VS – waar te maken.

1999

In een interview in de Franse krant Le Monde zegt Al Pacino dat de rol van Tony Montana meer nog dan die van Michael Corleone in de drie Godfather-films van Francis Coppola, in het geheugen van het publiek gegrift blijft. ‘Met de afstand van de jaren is het wellicht mijn favoriete rol.’

2003

In de aanloop naar de relea- se van de 20th Anniversary DVD op 30 september 2003 brengt Universal Pictures Scarface beperkt uit in sommige grootsteedse bios- copen in Amerika. Een week eerder, op 23 september, leggen Universal Music and Def Jam records ook de cd Music Inspired by Scarface in de rekken. Staan op de schijf te pronken: hiphopgrootheden als Jay-Z, Nas, The Notorious B.I.G., Ice Cube, DMX, maar geen ®Public Enemy met flarden dialoog van Tony Montana. In welke mate de tracks ‘geïnspireerd’ zijn door Scarface is niet erg duidelijk, maar kom: in Ice Cubes bijdrage klinkt tenminste een sample van Moroders titelnummer (de eveneens opnieuw uitgebrachte en geremasterde originele soundtrack van Moroder krijgt opvallend minder aandacht).

De invloed van de rap-industrie is dermate groot dat Universal zelfs aan De Palma vraagt of hij de soundtrack van Scarface niet wil overdoen, dit keer volgestouwd met rapsongs. De meester bedankt: ‘Het zou een niet te onderschatten promotionele boost geven aan de dvd-release van de film, zeiden ze. Maar de muziek van Giorgio was trouw aan de periode waarin het verhaal zich afspeelt, argumenteerde ik, en niemand heeft ooit de soundtrack veranderd bij een film van Marty Scorsese, John Ford of David Lean. Als je écht meent dat het een meesterwerk is, laat het dan zo.’

In Toronto geeft Universal een exclusief ‘ The World Is Yours‘-galafeestje voor 400 speciale genodigden. Steve Dorman, baas van Universal Studios/Alliance Atlantis Video, spreekt zijn gasten toe: ‘ Scarface is een échte klassieker/ Met dit verjaardagsfeest wilen we een hommage brengen aan dit culturele epos. Gedurende de voorbije twintig jaar hebben zowel oude als jonge kijkers zich geïdentificeerd met deze film en met de rusteloze en bezielde manier waarop Tony Montana de Amerikaanse Droom najoeg.’ Vreemde kerel, die Dorman. Zoals Tony zou zeggen mocht u dergelijke onzin uitkramen: ‘ That’s because jo gotcha head stuck in jo culo!’

Jo Smets

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content