BERGMAN VS DE CENSUUR. Tweederangsfilosoof of cinematografisch genie? Waarom zou Ingmar Bergman niet beide kunnen zijn?

FILM: * EXTRA’s: 0 (MOSKWOOD)

Riten (1969)

Bergman. Nog altijd ben ik er niet uit. Met hun diepzinnige filosofische overpeinzingen, existentiële angsten en wanhopige zoektocht naar God, zijn de films van deze Zweedse zeurkous een ware beproeving voor de toeschouwer die in de bioscoop niet meteen op zoek gaat naar levensbeschouwelijke raadseltjes. Maar in het uitwerken of recycleren van zijn metafysische stokpaardjes ontwikkelde Bergman ook een uitzonderlijk expressieve techniek, en demonstreerde hij een controle en macht over zijn acteurs die gewoonweg fenomenaal is.

Van de recente aanwinsten in de Bergman Collectie van Moskwood (zie pagina hiernaast) is Riten allicht de meest obscure titel: het gaat om een zelden in de bioscoop vertoonde tv-film van 73 minuten die Bergman na een weekje repeteren in nauwelijks negen dagen inblikte. Zowel inzake hoogdravende retoriek als stilistische zuiverheid is het echter een Bergman pur sang.

Riten is ontstaan uit de woede en frustratie die Bergman voelde als directeur van het toneelgezelschap Dramaten in de jaren zestig. Uit reactie tegen de kritiek op zijn werk door moraalridders en censoren, schreef hij dit script over drie acteurs die door een rechter (Erik Hell) worden beschuldigd van obsceniteit. Eerst worden de acteurs samen door de rechter ondervraagd, daarna afzonderlijk. Tussendoor bekvechten de acteurs ook onder elkaar, gaan ze tekeer tegen hun professie en krijgen we een inzicht in hun complexe maar gefolterde affectieve relaties: Hans (Gunnar Bjornstrand) en Thea (Ingrid Thulin) zijn met elkaar getrouwd, maar Thea vindt seksuele bevrediging bij Sebastian (Anders Ek). Uiteindelijk geven ze een privé-voorstelling van hun gewraakte nummertje, wat de rechter een fatale hartaanval bezorgt. De kostuums en de maskers die ze dragen bij hun rituele voorstelling, en de algemene ceremoniële geladenheid van het spektakel, maakt duidelijk waar Stanley Kubrick de mosterd haalde voor de macabere orgie in Eyes Wide Shut.

Niet alleen de finale, maar de hele film voltrekt zich als een afwisselend tergend, plagend en vernederend ritueel. De claustrofobische confrontaties zijn netjes opgedeeld in negen hoofdstukken, de decors zijn schaars en kaal met maar een paar karige meubels als rekwisieten. Bergman maakt vooral gebruik van close-ups, hij zit met zijn camera dicht op de poriën van zijn acteurs, alsof hij op die manier hun ziel wil blootleggen. De dramatische intensiteit wordt ten top gedreven door het subtiel spel met licht en schaduw, de afwisseling van beklemmende duisternis en verblindende helderheid in de virtuoze zwart-witfotografie van Sven Nykvist.

Bergman speelt zelf de kleine rol van biechtvader in deze prent, die ook een merkwaardige voorafschaduwing is van zijn latere problemen met de fiscus. Het centrale conflict in Riten tussen kunstenaar en magistraat is een typisch verschijnsel van de late jaren zestig, toen artiesten met het verleggen van grenzen inzake fatsoensnormen overal in het Westen de goegemeente schokten en de wetgever uitdaagden. Ook ons land kende toen een aantal geruchtmakende voorbeelden van schrijvers, schilders, cineasten en theatermakers die de censuur trotseerden – denk maar aan Hugo Claus en Louis-Paul Boon. Toeval of niet: Riten speelt in een niet nader bepaald ‘vreemd’ land waar de rondreizende acteurs op dit moment vertoeven. Nooit is er enige aanwijzing waar we ons precies bevinden. Behalve die ene keer als Sebastian met vuur speelt en Bergman ons trakteert op een insert van een luciferdoosje van Belgische makelij!

Patrick Duynslaegher