Van Mia Farrow tot Penélope Cruz and counting: Woody Allen kijkt niet op een muze meer of minder, maar als de kwaliteit van zijn films en grappen de graadmeter is, dan is Diane Keaton primus inter pares. In elkaars liefdesleven waren ze passanten. In elkaars carrière de hoogtepunten.

Is het wel een goed idee iemand te casten die vijf centimeter groter is? Woody Allen twijfelt, maar werft toch de onbekende, piepjonge Diane Keaton aan voor Play It Again, Sam. Met die zelfgeschreven theaterkomedie wil de rijzende ster Broadway begin 1969 plat spelen. Het blijkt the beginning of a beautiful friendship.

Keaton speelt Linda Christie, een jonge vrouw die samen met haar man (Tony Roberts) de onzekere Allan Felix (Woody Allen) aan een nieuw lief wil helpen zonder te beseffen dat hij al tips krijgt van Humphrey Bogart. De clou van dat verhaal: Allan en Linda vallen voor elkaar. De clou van dit verhaal: Woody en Diane vallen voor elkaar.

‘Tijdens de repetities viel ik voor Allan zoals het script van mij verlangde,’ schrijft Keaton in haar memoires Nogmaals, ‘maar ik viel ook voor Woody. Hoe kon het anders? Ik was al verliefd op hem nog voor ik hem kende. Hij was Woody Allen. Als hij te gast was bij Johnny Carson zat ons hele gezin aan de buis gekluisterd. Maar ik viel op zijn manier van doen, zijn gebaren, zijn handen, zijn kuchjes en de manier waarop hij zichzelf klein maakte door zijn ogen neer te slaan als hij een grap maakte.’ Woody Allen vindt haar intellect, verfijning en gevoel voor humor aantrekkelijk. Hij vergelijkt haar met Judy Holliday en Lucille Ball.

Nog voor het stuk in première is gegaan, zijn ze een stel. Keaton verhuist naar Allens penthouse zonder haar kamer in 82nd Street op te zeggen. Die heeft ze nodig om achter zijn rug te voldoen aan haar ziekelijke vraatzucht. ‘Deerniswekkend, dat de boulimie het won van mijn verlangen naar Woody, maar het was wel zo.’

Play It Again, Sam is een groot succes. Avond na avond worden Allen en Keaton op elkaar verliefd. Er komt een verfilming – een van de weinige films overigens die Allen niet zelf regisseert. In Sleeper (1973) en Love and Death (1975) doet hij wel alles zelf en gunt hij zijn vriendin opnieuw de vrouwelijke hoofdrol.

In Sleeper ontwaakt een ingevroren kruidenier uit 1973 tweehonderd jaar later in een heerlijke nieuwe wereld en trekt hij op met een bedenkster van postkaarten. Keaton: ‘Je hebt 200 jaar geen seks gehad!? Allen: ‘204, als je mijn huwelijk meetelt.’

In Love and Death wordt met de Russische literatuur gespot. Terwijl Napoleon Rusland probeert te ver-overen, verliezen de laffe pacifist Boris en zijn door hem aanbeden nicht Sonja zich in filosofische bespiegelingen. Keaton: ‘Oh, niet doen, Boris, alsjeblieft. Seks zonder liefde is een lege ervaring.’ Allen: ‘Ja, maar waar het lege ervaringen betreft, is het wel een van de beste.’

Op het scherm vullen ze elkaar perfect aan en ook buiten de set klikt het. Allen neemt Keaton mee naar de bioscoop. Ze kijken samen naar Persona van Ingmar Bergman of Le Charme discret de la bourgeoisie van Luis Buñuel, Allens idee van een gezellig avondje uit. Ze dolen hand in hand door New York of gissen urenlang naar de verhalen van de mensen die voorbij hun bankje in het park lopen. Vrienden zijn overbodig, ze hebben elkaar.

Allen noemt haar zijn muze, maar weigert voor het overige uit de biecht te klappen. Keaton kakelt in haar memoires voor twee. ‘Ik was zijn lieve sukkel. Hij was mijn ‘Witte Ding’. We waren een fraai stel, de een nog meer teruggetrokken dan de ander. Hij hield voor mij het midden tussen een wit ding en een kakkerlak die je maar niet dood krijgt. We pestten elkaar graag met onze gebreken. Hij had er een handje van weg om mij te beledigen, maar dat kon ik omgekeerd ook. We schiepen er genoegen in elkaars tekortkomingen genadeloos te benadrukken. Die band bleef de kern van onze vriendschap en mijn liefde.’

Ze publiceert de brieven waarin hij haar vliegenlarfje, lampenkapje, dwaas, eendenkuiken noemt en zichzelf de legendarische Mister A, een man met geneeskrachtige humor. Waarin hij vertelt over zijn seksdromen ‘die draaien om jou en een grote E-cupbeha die Russisch spreekt’. Klef genoeg. En toch is het koppel als koppel geen lang leven beschoren. Als man en vrouw zijn ze al twee jaar verleden tijd op een moment dat ze als kunstenaar en muze pieken: Annie Hall (1977).

Woody Allen laat de pure comedy achter zich en schetst in deze bitterzoete relatiekomedie boordevol vinnige dialogen en geestige oneliners de karakters van de New Yorkse komiek Alvy Singer (Allen) en zijn al even neurotische vriendin Annie Hall (Keaton). Hoe leuk het stel ook is, de romance is gedoemd. Ze moeten uiteindelijk onder ogen zien dat hun liefde vergankelijk is, de verschillen onoverbrugbaar zijn. Op een gegeven moment krijgen ze beiden van hun respectieve zielenknijpers de vraag naar het aantal keer dat ze vrijen. ‘Bijna nooit, misschien drie keer per week’, klaagt Alvy. ‘De hele tijd, bijna drie keer per week’, zucht Annie.

Pers en publiek laten zich inpakken. Allen speelt liever klarinet in Manhattan dan in LA de Oscars voor beste film, beste regie en beste scenario in ontvangst te nemen. Keaton mist haar moment de gloire niet en pikt het beeldje voor beste actrice op in de bij elkaar gescharrelde fantasiekleren die haar personage typeerden.

Over de mate waarin Annie Hall autobiografisch is, wordt gediscussieerd. Allen en Keaton hebben altijd volgehouden dat het wel meevalt. Keatons moeder denkt daar anders over. ‘Annie Hall was een liefdesverhaal. Het leek levensecht. Annie met haar camera in haar hand, haar kauwgum en haar onzekerheid: helemaal Diane. Het verhaal was teder, grappig en triest. Het eindigde ermee dat ze uit elkaar gingen, net als in het echte leven’, noteert ze in haar dagboek na de première.

Niet vatbaar voor discussie is dat Woody Allen zijn Annie Hall naar zijn Diane Keaton modelleerde. Net als Keaton is Annie een onzekere, vreemd geklede, vaak naar haar woorden zoekende jongedame die desondanks iedereen voor zich inneemt. Niet Keaton maar Hall is trouwens haar echte familienaam. ‘Ik wist dat ik de Oscar niet verdiende. Ik wist dat ik een Oscar had gekregen omdat ik een innemende versie van mezelf had neergezet.’

Woody Allen is in de wolken over de samenwerking. ‘Toen ik begon slaagde ik er maar niet in goede vrouwelijke personages te bedenken. Maar toen ontmoette ik Diane. We gingen uit, ze trok bij me in en ik werd verliefd op haar. Ik was zo dol op haar als mens, zo vol bewondering dat ik voor haar begon te schrijven. Ze had een enorme invloed op me. Keaton heeft zo veel persoonlijkheid: ik schreef grappen voor mìjn personage, maar zij kreeg de lachers op haar hand. Ik schreef Annie Hall special voor haar. Daarna gingen vrouwelijke personages me vaak beter af dan mannelijke.’

Allen en Keaton blijven nog wel een poos buiten het werk met elkaar omgaan. Hun vriendschap is er een voor het leven. Maar na Annie Hall breken andere tijden aan. Allen wordt definitief ingehaald als het grote komische genie. Keaton heeft de rollen voor het kiezen en is een relatie begonnen met Warren Beatty, de grootste verleider van Hollywood. Eind jaren tachtig verknalt ze een relatie met Al Pacino – ze speelt zijn echtgenote in de Godfather-trilogie – door te fel aan te dringen op een huwelijk. Keaton noemt Woody Allen, Warren Beatty en Al Pacino haar onbereikbare grootheden. Fraai trio.

Met het bitterdere, ernstigere en sfeervolle Manhattan (1979) krijgt Annie Hall vrij snel een uitstekende opvolger. Keaton speelt met flair de vrouw tot wie een 42-jarige tv-scenarist die na zijn scheiding samenhokte met een zeventienjarige, zich werkelijk aangetrokken voelt. Maar hun gezamenlijke hoogtepunt is achter de rug. Allen is gelanceerd en maakt wel nog elfendertig films waaronder een paar goeie. Keaton slaagt er amper in om van Annie Hall los te komen. Ze verzilvert nog een Oscar voor haar vertolking van journaliste Louise Bryant in Beatty’s Reds (1981), maar in de jaren tachtig deemstert ze weg. ‘ Annie Hall was een keerpunt in mijn leven. Toen bleek dat de film het succes had waarvan ik had gedroomd, maar dat ik me nooit had kunnen voorstellen, maakte ik rechtsomkeert en ik kroop in mijn schulp.’

Op Woody Allen kan ze niet meer rekenen. Die heeft begin jaren tachtig in Mia Farrow een nieuwe echtgenote en muze gevonden. ‘Zonder een grootse man naast me die voor me schreef en me regisseerde, was ik hooguit een middelmatige actrice’, realiseert Keaton zich.

Allen gunt haar een leuke cameo als nachtclubzangeres in het nostalgische Radio Days (1987). En in 1992 aarzelt ze geen seconde om de plaats van Mia Farrow in Manhattan Murder Mystery in te nemen. ‘Ik mag Mia. Maar mijn geschiedenis is verbonden met die van Woody. Hij is mijn vriend.’ Woody Allens relatie met Farrow is op de klippen gelopen en niet enkel de schandaalpers volgt de vechtscheiding op de voet. Farrow is razend omdat Allen een relatie begon met haar adoptiefdochter Soon-Yi Farrow Previn, 35 jaar jonger en de zus van hun drie kinderen. Soon-Yi is tot op vandaag mevrouw Allen.

Manhattan Murder Mystery, een komisch spel met de conventies van het detectivegenre, wordt ondanks het schandaal goed onthaald. Vooral de hereniging van het Annie Hall-duo valt in goede aarde bij de nostalgische filmpers. De achtste samenwerking tussen man en muze is niettemin de – vooralsnog – laatste. Woody Allen zweert bij actrices in de fleur van hun leven. De voorbije jaren waren dat Scarlett Johansson en Penélope Cruz. Keaton troost zich met The First Wives Club (1996) én met de tong die ze Jack Nicholson draait in Something’s Gotta Give (2003) – twee successen. Uit het oog, uit het hart? In 2007 plaatst het filmgenootschap van het Lincoln Center Keaton in de bloemetjes. Woody Allen zegt dat ze mooi is gebleven met het verstrijken van de jaren. ‘Het is grammaticaal onjuist om te zeggen dat iemand het meest uniek of zo uniek is, maar Diane is de meest unieke mens die ik ooit heb gekend. Dat zou je raar kunnen noemen, maar ze is echt enig in haar soort.’

Toch houdt in dit verhaal de muze meer van de man dan omgekeerd. ‘Woody Allen zou in elkaar krimpen als hij wist hoeveel ik om hem geef. Ik ben slim genoeg om het niet ter sprake te brengen. Ik weet dat hij een bijna ziekelijke afkeer heeft van mijn groteske genegenheid. Maar wat moet ik? Ik houd nog steeds van hem. Ik zal altijd zijn lampenkapje zijn.’

VOLGENDE WEEK

John Ford & John Wayne

DOOR NIELS RUËLL

WOODY ALLEN

‘IK SLAAGDE ER NIET IN GOEDE VROUWELIJKE PERSONAGES TE BEDENKEN. TOT IK DIANE KEATON ONTMOETTE. IK WAS ZO DOL OP HAAR DAT IK VOOR HAAR BEGON TE SCHRIJVEN.’