Surreële slapstick – De naam Jan Svankmajer mag obscuur klinken, zijn invloed is niet te schatten. Drie langspeelfilms van de gruwelijk grappige Tsjech zijn uit op dvd.

Films: ** tot ****Extra’s: *** (Warner)

Films. Nooit gehoord van Jan Svankmajer? Dat denkt u maar. U hebt gegarandeerd al een van zijn animatiefilmpjes gezien, al was het op MTV. Of op YouTube, waar nagenoeg al zijn kortfilms integraal te bekijken zijn. Na drieentwintig jaar kortfilms gemaakt te hebben, wierp Svankmajer zich in 1987 op de langspeler. Alice was zijn debuut; zijn laatste wapenfeit tot nu toe is Lunacy (2005).

Conspirators of Pleasure is opgedragen aan onder meer: Marquis De Sade, Sigmund Freud, Max Ernst en Luis Buñuel. Voeg er nog Edgar Allan Poe aan toe (Svankmajer verfilmde een paar van diens verhalen) en je krijgt een goed beeld van het unieke Svankmajeruniversum. Hoewel hij bekend werd met zijn surrealistische animatiefilms, weigert Svankmajer als ‘animatiefilmer’ door het leven te gaan. Hij ziet zichzelf eerder als een kunstenaar die ‘alledaagse objecten tot leven brengt’. Svankmajer bezigt verschillende technieken: kleianimatie, stop-motion, collages, tekeningen, poppen en live-action. Tim Burton, de Quay Brothers, Terry Gilliam en Henry Selick behoren tot zijn grootste bewonderaars.

Svankmajers fantasieën brengen de meest donkere gevoelens en verlangens van de mens tot leven. Niet zelden stopt hij maatschappijkritiek in zijn bizarre, wreedaardige en nachtmerrieachtige verhalen. Svankmajers oeuvre werd dan ook vlot geboycot door de Tsjechische autoriteiten in de periode 1968-1989. In zijn bekendste shorts, waaronder The Garden (1968), Jabberwocky (1971), The Pendulum, the Pit and Hope (1983), Flora (1989) en Food (1992), boort Svankmajer thema’s aan die ook zijn langspeelfilms karakteriseren. Fetisjisme, zelfmutilatie, dood, vernietiging, onwil en onmacht tot communicatie, seks, macht, verlangen en de nietigheid van de mens bepalen ook het lot van de personages uit Faust, Conspirators of Pleasure en Little Otik.

Het dialoogloze Conspirators of Pleasure is een subversief meesterwerk. Elk personage heeft een eigen fetisj en leeft die ook uit, waarbij Svankmajer live ac-tion met animatie mengt. Het is gruwelijk grappig om een man bezig te zien die met knipsels uit een pornomagazine een reusachtige kippenkop maakt om een vrouwenpop schrik aan te jagen en haar ten slotte de kop in te slaan. Zakje met bloed incluis. Of houdt u meer van een man die deegrollen met nerts, nagels en punaises beslaat om zich te strelen of de vrouw die naar een vervallen huis trekt, er in een kast kruipt en er als dominatrice uit komt om een mannelijke pop te geselen en uiteindelijk te verdrinken? En dan onthouden we u nog de beste. Svankmajer zou Svankmajer niet zijn mocht hij de fictieve veiligheid van de fetisj in de finale niet linken aan de realiteit.

In Little Otik vertaalt Svankmajer een Tsjechisch volksverhaal naar een zuivere horrorstory. Alledaagse dingen – hier een stuk hout – worden tot leven gewekt. De Ouderliefde krijgt in Little Otik een volledig nieuwe betekenis. En het houten kind, met echte tong en tanden, lijkt niet op Pinokkio. De zwarte humor van Jan Svankmajer op zijn best. Faust, waar hij zich baseert op Goethe, Malrowe en Grabbe, brengt Svankmajer in kafkaiaanse sferen. Zijn hoofdacteur Petr Cepek heeft iets van een Jozef K die zijn lot probeert te ontlopen, maar verward raakt tussen druk pratende poppen.

Extra’s. Kortfilms. Het heerlijke Jabberwocky. Maar ook: Food, Flora, Meat Love, A Game with Stones en de clip Another Kind of Love, die hij maakte voor Hugh Cornwell.

Piet Goethals