Tien jaar deed hij erover om een opvolger voor Sexy Beast en Birth ineen te boksen, maar het was het wachten meer dan waard. Brits beeldenstormer Jonathan Glazer over Under the Skin, zijn even bevreemdende als bezwerende scifitrip met Scarlett Johansson als moordgriet from outer space. ‘Cultstatus verzekerd? Allemaal goed en wel, maar ik heb wel een gezin te onderhouden.’

‘Gisteren ben ik opnieuw beginnen te roken’, zucht Jonathan Glazer, terwijl hij zijn aansteker oplicht en hij een diepe, duidelijk deugddoende trek van zijn sigaret neemt. ‘Ik was vijf jaar gestopt, maar ik was zo nerveus dat ik het niet kon laten.’ Het is 3 september 2013, en ‘gisteren’ was een gewichtige dag voor Glazers leven en carrière – en bij uitbreiding voor zijn gezondheid. Het was namelijk de dag waarop tijdens de Mostra in Venetië, Under the Skin in wereldpremière ging, zijn eerste film in bijna tien jaar.

Dat Glazer nerveus was na zo’n lange radiostilte hoeft niet te verwonderen. En bovendien had hij daar nog een extra reden toe: Under the Skin mag dan gebaseerd zijn op de cultroman van de Schotse schrijver Michel Faber en met Scarlett Johansson een van de meest sexy sirenes van La La Land als leading lady hebben, een doordeweekse sciencefictionfilm it sure as hell ain’t. Maar dat hadden we van de maker van Sexy Beast (2000), die broeierige gangsterfilm met Ben Kingsley, en Birth (2004), die lugubere reïncarnatiefabel met Nicole Kidman, natuurlijk ook niet verwacht.

Wat Glazer in zijn derde langspeler serveert, is een langzaam onder de huid sluipende mix van aards realisme, met zelfs verborgencamerafootage, en hypergestileerd surrealisme, met zelfs abstracte beelden van uitvergrote ogen en zwarte blubbermassa’s. En dat gedrapeerd rond een haast exclusief met beeld, geluid en montage verteld verhaal over een vrouwelijke alien – la Johansson dus – die in en rond Glasgow allerlei mannen versiert en verslindt op een wijze die u zich nog lang zult heugen.

It’s science fiction, Jim. But not as we know it. Met Star Trek, Star Wars en andere Avatars heeft Glazers koel gedesignde en op de onwereldse soundtrack van Mica Levi (zie kader blz. 15) gemonteerde beeldentrip niks te maken. Meer inspiratie haalde de 49-jarige Londenaar bij Nicolas Roegs The Man Who Fell to Earth (1976), dat modernistisch staaltje scifichic met David Bowie als alien; bij Stanley Kubrick, altijd al Glazers favoriete beeldengoeroe geweest; bij David Lynch; en zelfs bij Candid Camera, aangezien veel van de mannen die door de buitenaardse verleidster worden opgepikt gewoon op straat werden gefilmd zonder dat ze dat wisten, of in de gaten hadden dat ze met ScarJo aan het flirten waren.

‘Met Under the Skin kan het alle kanten uit’, beseft Glazer, die ook als videoclipgoeroe al memorabele, vaak behoorlijk rare en nare scènes en sferen uit zijn fantasie pulkte, onder meer in opdracht van Radiohead (Karma Police, Street Spirit), Massive Attack (Karmacoma, Live with Me) en Nick Cave (Into My Arms). ‘Ik besef dat het geen voor de hand liggende film is. Er wordt weinig in gezegd. Er zijn geen helden. Geen spectaculaire actiescènes. Geen verklaringen van wie, wat of waarom. Het gaat over schoonheid en sterfelijkheid, maar dan op een – hoop ik – uitdagende manier.’

Na tien jaar schaven, sleutelen en wachten op groen licht lijkt de film bovendien nog nauwelijks op Michel Fabers boek, waar slechts één element – een alien doet zich in Schotland te goed aan mannen, maar leert langzaam wat het betekent om ‘mens’ te zijn – uit werd gelicht. ‘Ik kan alleen maar hopen dat het publiek en de critici ervoor openstaan, want ik heb geen zin om nog eens tien jaar te wachten om een film te kunnen maken.’

Goed nieuws ondertussen voor Glazer: Under the Skin werd vorig jaar dan wel over het hoofd gezien door de jury in Venetië – en een blockbuster wordt het in geen eeuwen – maar als The Guardian het heeft over ‘een sublieme, zeer erotische en zeer enge koortsdroom’, The Telegraph over ‘een onwerelds meesterwerk’, The Village Voice over ‘een donkere parel vol mysterie’ en Knack Focus over een ‘hoogst origineel, bloedmooi gefilmd en deugddoend ambitieus werkstuk’, dan heeft Glazer de avontuurlijke filmliefhebbers sowieso al achter zich. Nu de rest nog – én weer stoppen met roken.

De roman van Michel Faber is geen evidente keuze voor een adaptatie. Waarom bleef je jezelf er zo lang in vastbijten?

JONATHAN GLAZER: Het boek kwam uit in 2000 en Film Four, een van mijn producenten, wilde het toen al verfilmen. Ik had met hen net Sexy Beast gemaakt en Paul Webster, de baas van Film Four, gaf me een exemplaar met het idee: dit zou iets voor Jonathan kunnen zijn. Toen ik het las, was ik meteen enorm gefascineerd, alleen begreep ik zelf niet precies waarom. Er zat iets onder de pagina’s, tussen de lijnen, dat me diep raakte, maar ik kon het niet grijpen. En daarom bleef ik er me al die tijd in vastbijten. Ik was als een hongerige hond met een bot in zijn bek.

Klopt het dat Brad Pitt aanvankelijk de hoofdrol zou vertolken? Hij lijkt me minder overtuigend als buitenaardse moordgriet dan Scarlett Johansson.

GLAZER:(lacht) Nadat ik het boek in 2000 gelezen had, heb ik me eerst op Birth gestort. Uiteindelijk ben ik pas in 2004 beginnen te schrijven. De eerste versies van het script waren een stuk trouwer en illustratiever. Eerst ging het om twee personages – die een naam hadden en een boerderij runden, zoals in het boek. Even was Brad Pitt in beeld, maar we vonden het geld niet om de film op die manier uit te werken. Het is pas in 2008, toen ik er Walter Campbell als coscenarist bij haalde, dat ik het juiste perspectief vond, de juiste taal, het juiste DNA. We begonnen laag na laag weg te schrapen en het boek als het ware buiten het beeld te duwen, tot we louter nog de essentie overhielden. Voor mij is het daarom geen adaptatie. Het is een visuele satelliet van het boek. Wat ook geholpen heeft, waren de gesprekken die ik erover had met Scarlett Johansson. Zij kwam een jaar of vier geleden aan boord en we hebben het personage speciaal met haar in gedachten uitgewerkt.

Hoe zou je die essentie omschrijven? De film voelt, net als Sexy Beast en Birth, heel erg freudiaans aan.

GLAZER: Het onbewuste wordt zich bewust. Doorheen de film ervaart Scarletts personage een morele ontwaking. Aanvankelijk voelt ze niks bij al die mannen die ze ontmoet en doodt, maar door de angsten, twijfels, lust en andere emoties die ze bij hen ervaart en in hun gezichten leest, leert ze wat het is om mens te zijn, wordt ze zich ook bewust van haar lichaam en beseft ze welke menselijke kwaliteiten ze mist. Het is het verhaal van een ding dat een zij wordt. Van een non-personage dat een personage wordt. Van een alien die de mens onbewust een spiegel voorhoudt. Beter kan ik het niet omschrijven. Ik ben geen psychiater. Het is hoe ik het boek en de film voel en ervaar. Ik wilde zo weinig mogelijk intellectualiseren, al kun je natuurlijk niet anders wanneer je een idee concreet uitwerkt. Daarom dat ik zo weinig mogelijk dialoog wilde. Je moet het verhaal voelen door beelden, kleuren en geluiden.

Dat brengt me bij die memorabele verleidings- en moordscènes, waarin Scarlett zich uitkleedt en de mannen haar achternalopen maar wegzinken in de zwarte blubber.

GLAZER: Ik wilde geen sciencefictionclichés. Geen ruimtetuigen, geen rare helmen. Voor die scènes wilde ik alleen een zwart scherm. Een zwart droomlandschap. David Lynch heeft het over vissen in de verste uithoeken van het brein en dat heb ik gedaan. Dat beeld van die huid die plots als een ballon klapt, waarna je een vlies in het water ziet drijven: dat beeld heb ik gedroomd. Ik worstelde al een tijdje met de vraag wat er gebeurt met die mannen wanneer ze wegzakken in de zwarte blubber en plots zag ik het. Half wakker, half slapend. Mijn onderbewuste communiceerde met mijn bewuste. Vergis je niet: ik ben een rationele jongen, maar ik geloof dat beelden kunnen ontstaan door diep na te denken, door ze mee te nemen in bed. Zo zijn ook verschillende beelden uit mijn videoclips ontstaan.

Heb je ook gedroomd dat je met verborgen camera moest filmen?

GLAZER: Dat niet. Dat was een logische keuze. We hadden geen budget om veel figuranten in te huren maar toch wilden we tonen hoe de alien tussen de massa haar prooien opscharrelt. Vandaar dat we tussen de supporters van Celtic Glasgow hebben gefilmd. Hadden we meteen veertigduizend mannen, gratis en voor niks. We droegen kabels onder onze jas en we hadden een digitale camera in onze mouw zitten. In de bestelwagen waarmee Scarlett rondrijdt, zaten acht, speciaal voor de film gebouwde minicameraatjes verborgen en zij droeg een oortje waarmee ze voortdurend contact met ons had. Schotland was ideaal daarvoor. Ik denk dat het in Londen geen vijf minuten had geduurd of de politie had ons opgepakt. Of de mannen waren allemaal op Scarlett gesprongen. In Glasgow werd ze, met haar zwarte haren, geen enkele keer herkend.

Is die werkwijze niet illegaal?

GLAZER: Je mag mensen filmen, maar je moet hun toestemming hebben van zodra je met hen interageert. Iedereen die iets zegt tegen Scarlett en herkenbaar in beeld komt, hebben we achteraf aangesproken en heeft een formulier ondertekend. Sommigen weigerden en die footage hebben we moeten weggooien.

Scarlett moet zich niet alleen onder Schotse venten begeven, ze gaat ook meermaals uit de kleren. Niet evident voor een Hollywoodster.

GLAZER: En ze moest met een Brits accent praten. En ze moest links leren rijden met de auto. (lacht) Maar dit is geen Hollywoodfilm en Scarlett is een ongelofelijke actrice die voor tweehonderd procent achter de film stond. Natuurlijk was ze zich bewust van het feit dat we haar seksualiteit en haar persona uitspeelden, maar we deconstrueren haar seksualiteit. We de-erotiseren haar persona. Zelfs in de naaktscènes. Ze is opwindend en angstaanjagend tegelijk. Ik kan me de film niet voorstellen zonder Scarlett.

Under the Skin werd al aangekondigd voor de Mostra van 2012 en de opnames dateren al van tweeënhalf jaar geleden. Waarom heeft het zo lang geduurd?

GLAZER: De special effects waren lastig te realiseren. En ik heb lang moeten zoeken naar het juiste ritme. Ik heb een jaar in de montagekamer gezeten. We hadden 250 uur aan materiaal. Veel regisseurs doen tussendoor iets anders. Ze maken een eerste, ruwe cut, blikken dan een reclamespot in en duiken dan weer de montagekamer in om met een frisse blik naar het materiaal te kijken. Maar dat kan ik niet. Vandaar dat ik zo traag ben. Ik kan niet loslaten. Als ik ergens aan begin, moet ik het afmaken.

Heb je in die tien jaar sinds Birth dan echt nooit aan opgeven gedacht of overwogen om een ander project aan te nemen?

GLAZER: Ik heb sinds 2004 een paar reclamespots en twee clips gedraaid, maar dat was uit noodzaak. Omdat je ondertussen ook iets moet verdienen. En omdat je voeling wilt houden met de set. Het is ook een kwestie van trots en koppigheid. Tuurlijk was het vaak enorm frustrerend, maar hoe langer alles aansleepte, hoe meer ik eraan vasthield. Mijn vrouw en mijn producent hebben vaak gezegd: laat het los, doe wat anders. Maar ik bleef hopen dat het goed ging komen.

Met je debuut Sexy Beast werd je nochtans meteen de golden boy van de Britse cinema gedoopt. Was Birth dan zo’n flop dat producenten je meden?

GLAZER: Birth was een deels Amerikaanse productie en dan gelden andere regels: ik heb geen van de producers multimiljonair kunnen maken en dan weet je dat je naam niet in de bovenste schuif ligt. Gelukkig zijn Film Four en het British Film Institute me altijd blijven steunen. Hun mandaat is: films maken die artistiek de moeite lonen, die diversiteit brengen in het filmlandschap, werk bieden aan lokaal talent. Geld opbrengen is niet hun prioriteit, al willen ze natuurlijk ook geen geld verliezen en een zo groot mogelijk publiek bereiken. Het is dankzij hen dat Under the Skin bestaat. Dat Steve McQueen, Andrea Arnold, Ben Wheatley en zoveel andere Britse regisseurs internationaal kunnen scoren. Ik ga hier niet ‘Britannia rule the waves’ zingen, maar een lofzang op Film Four en het BFI is zeker op zijn plaats, want het is erg geworden.

Hoe bedoel je?

GLAZER: We leven meer dan ooit in het tijdperk van de consensus. Of moet ik zeggen: de dictatuur van de consensus. Durf af te wijken van de platgetreden paden en je wordt buitenspel gezet. Door de industrie, maar ook door de kijkers. Dat was vroeger minder. Toen mocht je het publiek nog polariseren. Het kon boe roepen of applaudisseren, maar het accepteerde het feit dat het door een film verrast, ontgoocheld of geagiteerd kon worden. Nu wil het enkel nog opgediend krijgen wat het verwacht. Men betaalt 10 euro, dus wil men zijn wereldbeeld bevestigd zien. In het huidige klimaat hadden Lynch, Kubrick of Buñuel nooit een film kunnen maken, en nochtans hebben zij winstgevende films gemaakt, voor miljoenen kijkers.

Het zit je duidelijk hoog.

GLAZER: Absoluut. Want de toestand is veel verslechterd sinds ik begin jaren negentig ben begonnen. En dat zeg ik niet alleen omdat ik de voorbije tien jaar zelf heb kunnen ondervinden wat het conservatisme en de vermarkting betekenen. Ik zeg het vooral voor jonge mensen die aan het begin van hun carrière staan. Elke film die een beetje afwijkt van het midden, wordt tegenwoordig buiten de bioscoop gehouden en naar het festivalcircuit verwezen. Het is geweldig om in Cannes of Venetië te zitten en het geeft film een boost, maar het kan ook een val, een doodlopende straat zijn. Films moeten een leven hebben na de festivals en in de gewone bioscopen, anders zijn ze doodgeboren in een prachtige kribbe. Op die manier kan cinema zich niet voortplanten. Het is hoog tijd dat distributeurs, uitbaters, makers en producenten de koppen bij elkaar steken en nadenken hoe ze het medium ook als kunstvorm en niet louter als entertainment in leven kunnen houden.

Zie je het niet te somber in? Birth leek ook doodgeboren, maar is wel blijven hangen. En ook voor Under the Skin lijkt cultstatus op voorhand verzekerd.

GLAZER: Allemaal goed en wel, maar ik heb ondertussen wel een gezin te onderhouden. Distributeurs en uitbaters hebben een gezin te onderhouden. Niet alles kan scoren en het publiek heeft het finale verdict, dat accepteer ik. Uiteraard. Maar je kunt wel degelijk een klimaat creëren waarin ook aparte films een faire, commerciële kans krijgen. Het moet geen tien jaar duren vooraleer een film al dan niet zijn waarde bewijst. Nu goed, voor Under the Skin maak ik me niet zo veel zorgen. Sexy Beast had veel fans en een paar haters. Birth had een paar fans en veel haters. Bij Under the Skin, dat minder heeft gekost, lijkt het in evenwicht, en die polemiek heeft zo’n film ook nodig. Dus wie weet zie je me deze keer binnen een jaar of zeven al terug. (lacht)

UNDER THE SKIN

Vanaf 25/6 in de bioscoop.

DOOR DAVE MESTDACH – FOTO FILIP VAN ROE

Jonathan Glazer ‘WE WILDEN TONEN HOE ALIEN SCARLETT JOHANSSON HAAR PROOIEN OPSCHARRELT, MAAR WE HADDEN GEEN BUDGET VOOR VEEL FIGURANTEN. DUS HEBBEN WE TUSSEN DE SUPPORTERS VAN CELTIC GLASGOW GEFILMD. VEERTIGDUIZEND MANNEN, GRATIS EN VOOR NIKS.’