Jim Jarmusch is een zonderling in de Amerikaanse cinema. Met zijn voorliefde voor lange takes, stiltes en subtiele humor is hij een van de meest Europese filmmakers van het moment. Zeventien jaar lang wachtte hij om ‘Coffee and Cigarettes’ af te werken. Het resultaat is pure Jarmusch. ‘De enige boodschap in de film is gewoon: hier zijn we dan, we zijn mensen, wat doen we hier eigenlijk?’ Door Jennifer Barrett

De Italiaanse acteur Roberto Benigni (Down by Law, Night on Earth, La Vita è Bella) was 34 toen hij voor Coffee and Cigarettes zijn acteertalent leende. Toen de film uiteindelijk voor het eerst in de zalen werd vertoond, was hij 51. Zeventien jaar deed regisseur Jim Jarmusch erover om de film af te werken. Het filmproject begon als een korte sketch voor de Amerikaanse late-night comedy show Saturday Night Live. Uiteindelijk groeide het tot een reeks van elf scènes (waarvan de eerste met Benigni) die volledig zijn gebouwd rond een aantal koffiedrinkende en sigaretten rokende personages.

Tussen het filmen van de scènes voor Coffee and Cigarettes door, bleef Jarmusch over de jaren heen bezig. Hij maakte nog een dik handvol andere films (waaronder Dead Man met Johnny Depp, en Ghost Dog: The Way of the Samurai met Forest Whitaker) en bouwde een trouwe aanhang van fans en vrienden uit, van wie er sommigen in de nieuwe film te zien zijn. De cast varieert van Bill Murray tot Cate Blanchett, van rocker Iggy Pop tot White Stripes-voorman Jack White. We ontmoeten de 51 jaar jonge Jarmusch in New York. Op een vreemde manier is hij aantrekkelijk, met een dromerige doch alerte blik, en de mollige Tweety-mond van een Slavische pornoster. Met zijn verticale bos grijs haar en imposante grootte, wordt hij ook wel eens ‘Zeus op acid’ genoemd. Ons gesprek gaat over andere drugs.

Waarom koffie en sigaretten?

Jim Jarmusch: Daar begon het gewoon mee en ik heb er echt geen benul van waarom juist, behalve dat ik het wel een goed idee vond. Het idee van een koffiepauze is niet iets dat je als een belangrijk deel van je dag beschouwt; de korte filmpjes voelden daarom aan als vrije zones waarin we gewoon wat konden dollen. Ik houd van situaties die niet op een bepaalde manier inherent dramatisch zijn. Mensen die elkaar ontmoeten met koffie en sigaretten zag eruit als een niet-dramatische situatie waar de conversatie elke richting uit kon gaan.

Rook je zelf?

Jarmusch: Ja, maar veel minder dan vroeger.

Waarom?

Jarmusch: Ik wil nergens slaaf van zijn, dus begin ik het vrij saai te vinden. Als je vast raakt in een sneeuwstorm, en het eerste waar je aan denkt is hoeveel sigaretten je nog over hebt, dan weet je dat er iets mis zit. Ik wil zo niet leven.

‘Coffee and Cigarettes’ begon toen ‘Saturday Night Live’ je vroeg een korte film te maken in 1986.

Jarmusch: Roberto Benigni en Steven Wright waren in de buurt, dus flansten we iets in elkaar en namen het erg vlug op. Het groeide uit tot een voortdurend project waarbij ik steeds meer en meer filmpjes opnam tussen andere projecten door, tot ik genoeg nummers had voor een album, om het zo uit te drukken.

Wanneer besliste je dat het één langspeelfilm zou worden?

Jarmusch: Nadat ik twee of drie filmpjes opgenomen had, zag ik in dat ik eigenlijk dezelfde film opnieuw en opnieuw aan het maken was. Het waren gewoon varianten van elkaar. Ik besefte ook dat ik dit verder wilde doen met het idee om uiteindelijk een aantal ervan samen te brengen. Dit alles gebeurde dus al tamelijk vroeg, maar met tussenpozen en veeleer als een vorm van ontsnapping. Ik was dus niet echt veel bezig met het te analyseren als een project. Ik deed het enkel voor het plezier. En ook kon ik daardoor werken met mensen met wie ik wilde spelen.

Spelen?

Jarmusch: Het voelde aan als ‘spelen’ omdat die eendagsopnamen – met uitzondering van de opnamen met Cate Blanchett die door voor de hand liggende redenen twee dagen in beslag namen (zij speelt twee personages in één segment; nvdr.) – enerzijds erg leuk waren, en omdat er anderzijds geen intentie mee gemoeid was: de acteurs moesten hun personages niet linken aan vroegere handelingen of scènes zoals in een langspeelfilm. Ik had scripts, maar ik probeerde ook improvisatie aan te moedigen. Ik trachtte de acteurs daartoe te verleiden door ze te zeggen dat we in het volgende take tot een bepaald punt in de dialoog zouden gaan, maar na het passeren van dat punt bleef ik gewoon doorfilmen om te zien hoe ze zouden reageren. De scripts konden ze als een soort gedetailleerd plan gebruiken. Sommigen weken hier niet veel van af, anderen dan weer wel. Eigenlijk zijn het gewoon amusante, op zichzelf staande oefeningetjes.

Verrasten sommige acteurs je met hun improvisatorisch talent?

Jarmusch: Tom Waits verraste me onmiddellijk door te beginnen over het dokter-zijn, wat helemaal niet in het script voorkwam. Dit moest hij blijven herhalen maar dan vanuit steeds andere perspectieven en shots. Zijn betoog werd direct verwerkt in het totaalscript.

Hoe besliste je wie je in de film wilde? Schreef je stukken met bepaalde mensen in het achterhoofd?

Jarmusch: Ik dacht aan mensen die ik samen wilde brengen, verleidde hen om mee te doen, en dan schreef ik een script voor hen. Terwijl dat script vorm kreeg, zette ik verschillende thema’s naast elkaar en herhaalde ik dialogen. Ik hoopte dat die herhaling op een bepaalde cumulatieve manier zou aanslaan. Uiteindelijk draait het dus om variaties. Ik houd van variaties. Het is een oud mechanisme dat gebruikt werd door Chaucer en Boccaccio in literatuur, of bij Bach, of bij mensen als Andy Warhol. De film is een ode aan verscheidenheid, en voor mij een oefening in variatie. Dat ik met zo’n vreemde groep van verschillende mensen kon werken, maakte het des te interessanter. Afgezien van Cate Blanchett en Steve Coogan kende ik al deze mensen. Van Cate was ik een echte fan en op een of andere manier wilde ik met haar werken. Nog steeds eigenlijk.

Wat hoop je dat het publiek van je film zal meedragen?

Jarmusch: De film is echt enkel voor het plezier gemaakt, dus ‘een betekenis’ is nooit de bedoeling geweest. Ik hoop gewoon dat hij de mensen tot lachen kan aanzetten. De enige boodschap in de film is gewoon: hier zijn we dan, we zijn mensen, wat doen we hier eigenlijk?

Hoe waren de reacties?

Jarmusch: Taylor Mead, die in het laatste filmpje meespeelt, vertelde me: ‘Het is een beetje als My Dinner with Andre (uit 1981 van Louis Malle; nvdr.), maar in plaats van één saai diner zijn het elf interessante koffiepauzes.’

Weet je dat er in de Senaat vragen zijn gerezen over het toenemende gebruik van tabak in films?

Jarmusch: Ja, grappig toch hoe ze dat zelfde oude trucje nog steeds boven halen. Eeuwen voor er nog maar films gemaakt werden, rookten de mensen. Films hebben daar dus niets mee te maken. Dit is het oude bekende trucje van het beeld dat weerspiegeld wordt in de spiegel, is gecreëerd door de spiegel.

Antirookgroeperingen beweren dat roken in films kinderen daartoe aanzet.

Jarmusch: En wat volgt er nog? Wat dan met alcohol? Suiker? Zwaarlijvigheid? We zouden dus niemand meer kunnen opvoeren die fast food aan het eten is of aan het snoepen of drinken is. En sigaretten alleen al – ik vrees dat we dan de hele Japanse en Franse filmgeschiedenis mogen wissen. Waar begint het inperken van de vrijheid van mensen? Films weerspiegelen menselijke handelingen, ze veroorzaken ze niet.

Ondanks de titel is je film ook niet echt een ode aan het roken.

Jarmusch: De film toont alle aspecten ervan – hij praat niet goed en hij keurt niet af. We hebben een personage met een tracheotomie die beweert dat de tabaksfabrikanten, de begrafenisondernemers, de ziekenhuizen rijk van hem zullen worden. We hebben RZA en GZA (van de Wu-Tang Clan; nvdr.) die beweren dat nicotine en cafeïne sterke drugs zijn en gezondheidsproblemen veroorzaken. Het zit er echt allemaal in.

Jack Whites favoriete fragment waarin hij meespeelde, zijn de twintig seconden stilte bij het begin. Stilte kan even sterk zijn als dialoog, zegt hij. Wat denk jij?

Jarmusch: Net zoals in muziek moet er dynamiek zijn, en als je de stiltes niet gebruikt, dan hebben andere zaken minder impact. Als er geen momenten zijn zonder dynamiek, dan zijn de dramatische stukken ook nooit echt dramatisch. Ik heb me altijd aangetrokken gevoeld tot die momenten wanneer mensen niets zeggen, of wanneer ze enkel reageren. Die momenten zeggen vaak veel meer dan dialogen of nóg meer evidente manieren om een scène voor te stellen. Soms vind ik dat zelfs erg vervelend omdat ik graag naar een reactie kijk. Dat geeft me meer inzicht. Ik houd van die momenten waar er eigenlijk niet veel gebeurt. Ik ben er mij van bewust dat daaruit al heel wat kritiek is voortgevloeid, zoals: kijken naar mijn films is als kijken naar verf die aan het drogen is op een muur. Ik heb al van alles gehoord in die trant.

Stilte hoeft dus niet saai te zijn.

Jarmusch: Juist, en in een gewone conversatie zijn er toch ook aarzelingen en momenten van ademhaling. Je moet inademen voor je kan uitademen. Dat soort ritme vind ik boeiend. Ik ben blij dat dit stuk Jacks favoriet is.

Zijn er eigenlijk ooit acteurs geweest die jou van de hand wezen?

Jarmusch: Enkel omdat het niet paste in hun schema – of omdat ze stierven, which was kind of a drag(lacht). Eigenlijk heb ik altijd veel geluk gehad. Het is een geschenk om een karakter te kunnen creëren met iemand die ik respecteer, met als doel boven onszelf uit te stijgen.

Waar haal je je inspiratie vandaan?

Jarmusch: Niet enkel uit de Amerikaanse cinema, maar ook uit de Europese en de Japanse, en uit films uit India. Er komen heel wat ongelooflijke dingen uit Azië op ons af. Iran is uitgegroeid tot een wonderlijke cinematuin. De beste film die ik recentelijk heb gezien is Crimson Gold van Jafar Panahi, over een pizzakoerier uit Teheran, en geschreven door Abbas Kiarostami. Ik vind ook inspiratie in heel wat muziek en boeken en bij veel schilders, en bij iedereen die me met om het even wat ook maar kan raken. Het is toch ongelooflijk hoeveel geschenken mensen ons hebben nagelaten. Ook dromen en kleine flarden conversatie werken inspirerend, of de lichtinval op een wateroppervlak. Ik weet nooit echt wat me zal raken, maar ik sta er steeds open voor. Mijn job bestaat er een beetje in de ontvanger te zijn van indrukken, dus sta ik altijd open voor dingen die mijn ziel kunnen bereiken. Ik weet echter nooit vanuit welke hoek ze zullen toeslaan.

Houd je een notebook bij?

Jarmusch: Altijd, en ik houd ook jaren aan een stuk briefjes bij me voor die hun weg vinden in een script. Wanneer ik dan voldoende ideeën verzameld heb, is het zoals bij die tekeningen waar je puntjes moet verbinden. Ik weet nog niet welke tekening er uit zal komen, maar ik heb alle puntjes al, en moet ze enkel nog met elkaar verbinden om te zien of het een koe of een giraf, of ik weet niet wat is.

Wat is het volgende project?

Jarmusch: Ik ben al in preproductie voor het filmen van een nieuwe film, en dan is er nog eentje op til voor volgend jaar. Het wordt dus druk. Maar ik ben erg bijgelovig wat betreft er op voorhand al iets over los te laten. Bovendien heb ik nog niemand getekend. Ik wil er geen vloek op laten neerkomen. © 2004 Newsweek, Inc. Vertaling en bewerking Bart Van Pottelberge

Jennifer Barrett

‘Als we geen alcohol of sigaretten meer kunnen opvoeren, dan mogen we de hele Japanse en Franse filmgeschiedenis wissen.’