Van de val van de Berlijnse Muur tot het gloren van het nieuwe millennium. Met ‘Heimat 3: Chronik einer Zeitenwende’ vervolledigt Edgar Reitz de moeder aller familiekronieken. De drie delen zijn samen goed voor 42 uur film en tachtig jaar Duitse geschiedenis. ‘Een stem in mij roept: het is volbracht. Een andere: waarom nu al stoppen?’ Door Dave Mestdach FOTO KRIS DEWITTE

Vanaf zo 26/12 tot en met do 30/12 en op zo 2/1 – 22.40 Nederland 3

In de bioscoop: Vanaf 5/1 in Flagey, daarna in heel Vlaanderen. Avant-première op 25 en 26 december in het Paleis voor Schone Kunsten (grote zaal Henry Le Boeuf). Tickets: tel. 02 507 82 00. Meer info: tel. 02 507 83 70.

PAS VERSCHENEN OP DVD

VANAF MAART 2005 OP DVD

Heimat kan je gerust de overtreffende trap van episodische en meerdere decaden omspannende familiekronieken als La Meglio Gioventù noemen. Meer dan twintig jaar lang wijdde de Beierse cineast Edgar Reitz (72) zich aan deze imposante filmcyclus, gedrapeerd rond de lotgevallen van de familie Simon en gestaag aanzwellend tot een trilogie van 42 uur die de geschiedenis van twintigste-eeuws Duitsland bestrijkt. Heimat 1 (1984) zoomde in op de periode tussen de Grote Oorlog en de jaren zestig en Die Zweite Heimat (1992) op de swinging sixties. Het laatste deel van Reitz’ trilogie, het elf uur durende Heimat 3, begint bij de val van de Berlijnse Muur en sluit af bij de overgang naar het nieuwe millennium.

In het slotstuk wordt de entourage van de familie Simon geconfronteerd met tal van hedendaagse sociaal-politieke problemen: de stroeve hereniging van Oost en West, de opkomst van digitale technologieën, de economische verkalking van het wirtschaftswunder, de immigratie van Oost-Europeanen en de demilitarisering van Duitsland. Het resultaat is opnieuw een breed uitwaaierende, literair geïnspireerde familiekroniek die zich – met de herkenbare besognes van een bonte waaier aan personages – tot diep in het collectieve geheugen boort. Heimat wordt dan ook wereldwijd beschouwd als een visuele bildungsroman en door The New York Times zelfs een van de belangrijkste verwezenlijkingen uit de Europese film- geschiedenis genoemd.

‘Flatterend, dat zeker,’ aldus een tevreden Edgar Reitz, ‘maar het grootste compliment kreeg ik van de mensen in de straat. Die bleven me vragen hoe het verder zou aflopen met hun favoriete personage of wanneer er nieuwe afleveringen zouden volgen. Op het internet zijn er ook Heimat-weblogs. Ooit hebben fans zelfs geld ingezameld toen het budget van Heimat 3 niet meteen kon worden gevonden. Die aantrekkingskracht van Heimat bewijst dat mijn opzet is geslaagd: tegen alle maatschappelijke evoluties en globaliseringsdrift in de mens opnieuw in het middelpunt plaatsen, hem op een tastbare en herkenbare manier herwaarderen als maat van de geschiedenis.’

Je noemt ‘Heimat’ een trilogie. Niettemin eindigt het derde deel heel open. Dat doet natuurlijk naar meer verlangen.

Reitz: De klassieke journalistenvraag (lacht). Maar een vraag die nog lang niet aan de orde is. Vooraleer ik een vierde deel kan maken, moet er voldoende tijd verstreken zijn om de veranderende maatschappelijke evoluties op een juiste manier te kunnen inschatten. Dat betekent niet dat ik het idee resoluut afwijs. Een stem in mij roept immers: ‘Het is volbracht’. Terwijl een andere stem me vraagt: ‘Waarom nu al stoppen?’. Alles hangt af van de interesse die Heimat 3 wereldwijd zal losweken. Tenslotte maak ik geen films voor mezelf en bovendien is er ook het pragmatische probleem van budgetten en partner-ships – geen evidentie bij een project dat zoveel logistieke voorbereiding en een maandenlange opnameperiode vergt. Ach, we zien wel wat de toekomst brengt. Mocht het hier ein- digen, dan ben ik in ieder geval een gelukkig man.

‘Heimat 1’ en ‘Die Zweite Heimat’ waren wereldsuccessen terwijl ze zich nochtans tegen een typisch Duitse achtergrond afspelen. Wat maakt ‘Heimat’ zo universeel?

Reitz: Simpel: er komen meer dan driehonderd personages in voor en elk met hun eigen kwaliteiten en gebreken. Ik bekijk de Duitse geschiedenis van beneden uit waardoor de toeschouwer zich persoonlijk betrokken voelt. Zo heeft iedereen wel zijn of haar favoriet. Heimat bekijken kan je dan ook vergelijken met het binnentreden in een nieuwe stad of werkomgeving: met de een klikt het, met de ander niet. Maar van zodra je met één van hen sympathiseert, word je opgenomen in een groter geheel dat die individuele limieten overstijgt. Het succes van een gewone film hangt af van je betrokkenheid bij de hoofdpersonages; bij Heimat zijn er echter geen hoofdpersonages, wel een twintigtal heel diverse figuren die onderling iets met elkaar te maken hebben en in min of meer gelijke mate aan bod komen. Het onderscheid tussen hoofd- en nevenpersonages, tussen managers en werklui, tussen koningen en onderdanen vervalt. De geschiedenis wordt een zaak van allen en dat maakt Heimat universeel.

Heeft het ook niet met het gebruik van archetypes te maken? Met zijn familietwisten en amoureuze intriges verschilt ‘Heimat’ thematisch niet veel van een goede televisiesoap.

Reitz: Klopt. Broers die met elkaar rivaliseren of de zoon die zich verzet tegen de vader, dat zijn topoi die je ook terugvindt in antieke drama’s. En je hoeft uiteraard geen Duitser te zijn om die te kunnen begrijpen. Familietwisten vind je overal, helaas. (lacht)

‘Heimat 3’, dat zich in hoofdzaak tegen de achtergrond van de Duitse eenmaking afspeelt, heb je geschreven met de Oost-Duitser Thomas Brussig. Is er een verschil in de manier waarop het begrip ‘heimat’ door Ossies en Wessies wordt geïnterpreteerd?

Reitz: Het begrip ‘heimat’ mag je niet verwarren met ‘natie’ of ‘nationaliteit’. Het is een universeel gegeven – een soort van tastbare, plaatsgebonden conditie – waar wij Duitsers nu eenmaal een specifiek woord voor hebben. Ideologieën hebben er zich echter nooit om bekommerd. In de DDR was het belangrijkste te behoren tot de communistische Internationale, in het Westen draaide alles rond opgaan in de vrijemarkteconomie. Dat resulteerde weliswaar in een verschillend begrippenapparaat om over een complexe term als ‘heimat’ te spreken, maar het concept zelf bleef voor beide gemeenschappen ongewijzigd.

Ossies en Wessies verschillen toch?

Reitz: Zeker, maar regionale verschillen spelen tegenwoordig een veel grotere rol. Dat merk je ook aan de revival van lokale dialecten of de haat bij voetbalderby’s. Antipathieën onder volkeren werden het jongste decennium ingeruild voor antipathieën onder buren. Zo botste onze Oost-Berlijnse scenarist Thomas Brussig op nogal wat weerstand toen hij de dialogen van de Oost-Duitse personages in Heimat 3 uitschreef. Dat zijn immers allemaal Saksen, en Saksen en Oost-Berlijners kunnen elkaar niet luchten. Gelukkig was ik er nog – als neutrale West-Duitser – om als bemiddelaar op te treden. (lacht)

‘Heimat 3’ gaat dus om de zoektocht naar een eigen identiteit in een geglobaliseerde wereld.

Reitz: Zeker. Toen ik met Heimat 1 begon, in 1982, was er van globalisering nog geen sprake. Het ging me toen vooral om de herinnering, een recht waarvan wij Duitsers jarenlang zijn verstoken. Het trauma van de Tweede Wereldoorlog heeft ervoor gezorgd dat twee generaties, uit schaamte en uit schuldbesef, zich verplicht voelden om al die tijd hun herinneringen in te slikken. Heimat 1 heeft dat domein van de herinnering toegankelijk gemaakt. Zo ontstond er bij veel Duitsers een gevoel van opluchting. De serie werkte als een collectief beleefde loutering.

Tegenwoordig schiet er van die collectieve houding niet zoveel meer over. Onze mobiele en virtuele wereld wordt veel individueler ervaren. Toch kan niet alles worden geglobaliseerd en gevirtualiseerd: er ontstaan wel familiebanden over duizenden kilometers heen en je kunt via het internet met iedereen contact leggen, maar de lijfelijke en zintuiglijke ervaring kan nooit worden geglobaliseerd. Wat we voelen, zien, horen en proeven blijft strikt individueel. Bij het bouwen van een huis, het stichten van een familie of het baren van een kind – thema’s die in Heimat 3 centraal staan – binden we ons aan een oord, een heimat. Heimat 3 gaat dan ook over de vraag: wat zoeken we nu eigenlijk? Zoeken we met ‘heimat’ niet net naar datgene wat we in een geglobaliseerde context verloren hebben, naar datgene wat een utopie geworden is?

De meest verschillende onderwerpen passeren de revue: de val van het communisme, de digitalisering, de migratiestroom. Wat is de meest ingrijpende evolutie sinds de val van de Berlijnse Muur?

Reitz: De globalisering van de economie lijkt het meest evidente antwoord. Maar persoonlijk denk ik de virtualisering van het geld. Geld is voor het eerst in de geschiedenis een immaterieel begrip geworden. Het is een barcode, een computerformule die in één seconde over de globe kan worden getransfereerd en helaas ook in één seconde kan verdwijnen. (lacht) Kijk naar de gebeurtenissen na 11 september. Plots was het geld gewoon verdwenen. Dat is een verschrikkelijk ingrijpend fenomeen, vooral omdat we er als mens evolutionair niet voor geschapen zijn. We hebben iets materieels nodig dat ons aan ons ‘zijn’ herinnert. Een ander voorbeeld. Als je computer crasht, is je werk in één klap verdwenen. Datgene waarmee je urenlang bezig was, is van het ene op het andere moment nergens meer te bespeuren. Betekent dit dat je al die tijd niets hebt gedaan, alsof je niet eens ‘bestond’? Dat kan je als mens gewoon niet vatten omdat het regelrecht tegen je fysieke realiteit indruist. Vandaar dat veel mensen zich tegen computers of nieuwe technologieën verzetten. Iets diep in hun ziel protesteert. Op termijn zie ik daaruit – net als veel sciencefictionauteurs – zelfs een revolutie voortvloeien. Voorlopig blijven we het echter lijdzaam ondergaan. Tenslotte weten we nog niet eens hoe onze vijand eruitziet. Maar goed, nu zijn we wel erg ver van Heimat beland. Heimat is net het tegendeel van dit alles. (lacht)

De Oost-Duitse personages in ‘Heimat 3’ (Gunnar, Tobi en Udo) zijn min of meer succesvol…

Reitz: (onderbreekt) Succesvol? Gunnar belandt in de gevangenis, Tobi is een anti-establishmentfiguur die nooit zijn plek in de wereld zal veroveren en Udo heeft dan wel een bloeiende vastgoedzaak, maar besluit uiteindelijk om vrouw en kinderen te verlaten voor een veel jonger meisje. Dan is succes toch een erg relatief begrip.

Precies. Maar hoewel ze proeven van de westerse overvloed, wacht hen slechts een onzekere toekomst. Zijn ze representatief voor de niet-ingeloste beloften die na de Wende werden gemaakt?

Reitz: Ik heb geen ambitie iets representatiefs te maken. Ik creëer personages die je lief kunt hebben of verfoeien op basis van hun individuele verdiensten. Hun lot toont maar enkele van de vele scenario’s waar het met Oost-Duitsland uiteindelijk naartoe kan. Dat de hereniging nog lang geen feit is en de euforie van weleer veelal in ontgoocheling is omgeslagen, valt niet te ontkennen. De Wende had dan ook zijn tijd niet mee. Hoe kan je nu twee landsgedeelten verenigen binnen een context van individualisering op interpersoonlijk en globalisering op economisch niveau?

Dat laatste thema komt dan ook prominent aan bod: Simon Optik Werke, lange tijd een succesvol familiebedrijf, gaat in ‘Heimat 3’ failliet. Staat het symbool voor de ondergang van het wirtschaftswunder?

Reitz: Absoluut. Sinds de val van de Berlijnse Muur is zowat elk Duits familiebedrijf failliet gegaan. Enkel gigantische multinationals waarvan niemand nog weet wat ze fabriceren of wie ze in handen heeft, blijven over. Maar ook die bieden geen zekerheid voor de toekomst. Die internationale industriebonzen bekommeren zich niet om lokale sentimenten maar om keiharde zakencijfers. Vroeg of laat zullen ze Duitsland dan ook opnieuw verlaten wanneer er zich elders betere en vooral goedkopere alternatieven aanbieden. Neen, ik ben niet optimistisch over de Duitse economie.

Over naar de Duitse cinema dan? Het succes van ‘Goodbye Lenin’ en ‘Gegen die Wand’ wijst toch op een Neue Deutsche Welle.

Reitz: Dat betwijfel ik. Een succesje scoren is niet zo moeilijk. Bevestigen wel. Als je in Duitsland wat internationale aandacht krijgt, dan staat er meteen een leger criticasters klaar dat het allemaal beter weet en niemand spaart. Op die manier wordt het onmogelijk om het momentum vast te houden en een mooie carrière uit te bouwen. Niet dat ik Fatih Akin en al die andere talentvolle regisseurs verder geen mooie carrière toewens, maar geef toe: wie draait er nog mee sinds de jaren zestig toen ik met dit vak begon? Niemand meer. Fassbinder is al lang dood en Wenders zit al een hele tijd in Amerika. Enkel jonge honden die het op hun eentje moeten zien te rooien, blijven over, zonder noemenswaardige industrie achter zich. Ik ben benieuwd hoe lang ze het volhouden.

Vond u het nooit frustrerend om zo lang aan één project te werken?

Reitz: Neen. Ik heb alle trends en hypes overleefd, heb telkens een groot publiek bereikt, heb steeds de nodige budgetten bijeen gekregen en heb al die tijd dan ook kunnen doen wat ik het liefste doe: films maken. Alles samen telt Heimat dertig films. Bovendien is Heimat zo breed en divers dat ik er alle thema’s, genres, personages en stijlen in heb kunnen verwerken die me ooit hebben beziggehouden. Ik vraag me zelfs af of ik nog wel inspiratie over zou hebben gehad om nog wat anders te doen. (lacht)

Waar haalt u de inspiratie voor Heimat vandaan?

Reitz: Vooral uit literatuur. Heinrich en Thomas Mann beschouw ik als mijn voornaamste voorbeelden. Ook Marcel Proust en James Joyce draag ik hoog in het vaandel. Ik hou nu eenmaal van verhalen zonder einde, van kleine observaties die de mechaniek achter grote geschiedenissen blootleggen. Dramaturgisch gezien is Heimat dan ook veeleer literair dan filmisch. Zo ken ik alvast geen enkele film die hetzelfde tracht te doen als Heimat.

U hebt het steeds over ‘films’, maar is de Heimat-cyclus oorspronkelijk niet voor televisie bedoeld?

Reitz: Daar ben ik zelf nog steeds niet uit. (lacht) Ik beschouw het als een cinematografisch project – een roman in beelden zeg maar – dat zowel in de bioscoop als op het kleine scherm kan worden bekeken. Het valt er een beetje tussen. Een film van elf uur als Heimat 3 in de bioscoop brengen is niet evident, maar zulke films lenen zich ook steeds minder voor de televisie. Onze kijkcultuur wordt steeds meer fragmentarisch en zelfs programma’s van een halfuurtje worden nu tot drie keer toe onderbroken voor reclameboodschappen. Misschien ligt het succes van Heimat ook daarin. Het gunt je als kijker eindelijk opnieuw de mogelijkheid om te dwalen door een groot verhaal en door de tijd.

‘Heimat 3’ eindigt heel open en nogal wat personages wacht een dubieuze toekomst. Hoe ziet u de toekomst van Duitsland?

Reitz: Momenteel is het een wirwar van meningen, uitdagingen en tendensen. Onmogelijk om nog het bos door de bomen te zien. Als de Duitse politici menen alles op nationaal niveau te kunnen oplossen, dan zijn ze de verkeerde weg ingeslagen. Om de problemen van de toekomst het hoofd te kunnen bieden, moeten we met zijn allen dringend Europeaan worden. We moeten Europa ontdekken als onze identiteit. Daarvoor moeten echter grenzen worden ge- opend, moet onze blik naar buiten worden gericht zonder echter het contact met onze heimat te verliezen. Nu de Verenigde Staten van dag tot dag minder geloofwaardig worden als moreel, sociaal en geopolitiek voorbeeld, wacht Europa op die manier misschien wel een mooie toekomst. Maar ik ben een filmmaker, geen politicus. Ik heb het recht me te vergissen. (lacht)

Het is u bij deze gegund.

Dave Mestdach

‘een virtuele wereld ligt nietin onze natuur’