‘Mensen worden machines en machines worden mensen.’ Slechts een van de vele voorspellingen die Stanley Kubrick in ‘2001: A Space Odyssey’ maakte. Maar hoe zit het nu met die voorspellingen, anno 2001? Door Bart Vandormael

Unieke vertoning van een nieuwe 70 mm-print van ‘2001: A Space Odyssey’ op 14 oktober, 20 u. in Decascoop 7.

De grote vraag: zijn die voorspellingen intussen achterhaald, hebben ze nog altijd een hoog Star Trek-gehalte of worden ze werkelijkheid? We leggen ze voor aan professor Luc Steels, directeur van het lab Artificiële Intelligentie aan de Vrije Universiteit Brussel, en aan Michel Bauwens, in een vorig leven hoofdredacteur van het blad Wave, maker van de documentaire Technocalyps en tegenwoordig toekomststrateeg bij Belgacom.

ALIENS. Kubrick en Clarke tonen in 2001: A Space Odyssey de reactie van het mensdom wanneer er zekerheid ontstaat over de aanwezigheid in het heelal van een hogere intelligentie. Anders dan in de meeste SF-films krijgt deze buitenaardse levensvorm geen concrete gestalte, maar wordt ze slechts gesuggereerd. De toeschouwer moet zelf het beeld van de ‘alien’ invullen.

Luc Steels: Ik ben ervan overtuigd dat er elders intelligent leven bestaat. Recente onderzoeken tonen aan dat de voorwaarden om leven te creëren, niet zo uniek zijn als we dachten. En áls ergens leven ontstaat, mogen we ervan uitgaan dat daar ook intelligent leven wordt gecreëerd. In welk stadium die intelligentie zich bevindt, is puur gokwerk. De vraag is echter of intelligent leven positief blijft evolueren. Het lijkt er bijvoorbeeld sterk op dat de mens zijn broos ecosysteem verknoeit, de kans bestaat zelfs dat we uiteindelijk de planeet vernietigen. Kortom, we dreigen het slachtoffer te worden van onze eigen intelligentie. Die dreiging lijkt me reëler dan een eventuele inval van buitenaardse wezens.

Michel Bauwens: Naarmate men technologische vooruitgang maakt, komt een enorme destructieve kracht vrij. Een kracht die ook tot zelfdestructie kan leiden. Daarom denk ik: een beschaving die verder is gegaan dan de onze, leeft volgens hoge morele waarden of leeft niet meer. De leden van zo’n samenleving kunnen elkaar biologisch, genetisch en nucleair vernietigen. Wil die samenleving overleven, dan moet ze zeer strenge regels hanteren.

GOD. In een film waarin opvallend weinig gepraat wordt, noemt Kubrick nergens het woord God, maar toch heeft 2001: A Space Odyssey een religieuze dimensie. Het ‘hogere’ wordt geassocieerd met het verschijnen van een raadselachtige monoliet telkens een beslissende stap in de menselijke evolutie wordt gezet. Volgens Kubrick kunnen eigenschappen die we aan God toekennen, evengoed van toepassing zijn op biologische entiteiten die zijn geëvolueerd van mens naar een hogere levensvorm.

Bauwens: Daar sluit ik me bij aan. Zowel via meditatie als via technologie probeert de mens zijn grenzen te overschrijden, een hogere levensvorm te bereiken. Als we de mogelijkheden van nanotechnologie en artificiële intelligentie over een periode van honderden jaren beschouwen, komen we uiteindelijk tot de creatie van een wezen dat alomtegenwoordig is en dat alles weet. Kortom, een wezen zoals God.

COMPUTER. Het leven aan boord van de eerste bemande vlucht naar Jupiter en de besturing van het ruimtetuig Discovery worden volledig gesuperviseerd door HAL 9000, het brein en zenuwstelsel van het schip. HAL (Heuristisch geprogrammeerde ALgoritmische computer) kan niet alleen praten, hij kan ook liplezen, waardoor hij te weten komt dat de twee astronauten, David Bowman en Frank Poole, zijn denkvermogen willen uitschakelen.

Steels: Tijdens de gloriedagen van Lernout & Hauspie kon men zich daar misschien iets bij voorstellen, maar ik geloof niet in pratende computers. De mogelijkheden van artificiële intelligentie worden zwaar overschat, vrees ik. Bijvoorbeeld: om te praten, volstaat het niet om klanken te herkennen. Praten vereist een goede kennis van de wereld, van de context, van het onderwerp, van de persoon met wie men spreekt. Die dingen kunnen we niet zomaar groeperen in strings van informatie. De stap van informatie naar betekenis is een heel grote stap, waar een lang leerproces aan voorafgaat. De mens leert zijn hele leven. Een computer daarentegen staat niet in de wereld en heeft ook geen lichaam om te kunnen interageren met de wereld. HAL, de computer in 2001, is een fictief wezen. Alleen al omdat hij in de film kan liplezen, een vaardigheid die een enorme kennis van de wereld en de context veronderstelt.

Bauwens: Er bestaan robots die muziek maken en tekenen. Naar het schijnt met verbluffend resultaat. Maar: het blijft voorgeprogrammeerde kennis. Menselijke intelligentie impliceert zelfbewustzijn, iets waar computers vandaag nog niet toe in staat zijn.

MACHINE. HAL 9000 is reeds een soort levend wezen. Hij toont emoties (jaloersheid, ontgoocheling en pijn), heeft reacties die onmogelijk geprogrammeerd konden zijn. De enige aangrijpende momenten in de film zijn deze waarin HAL 9000 door Dave wordt uitgeschakeld en we de doodsstrijd van een machine zien. Volgens Kubrick worden mensen machines en vice versa. Uiteindelijk zullen we de planeet moeten delen met machines die onze intelligentie overtroeven.

Steels: Er verschijnt tegenwoordig heel wat literatuur over de komst van superintelligente computers, maar voor een wetenschapper zoals ik lijken die voorspellingen totaal absurd. Jammer genoeg hebben sommige van die voorspellingen invloed op het bedrijfsleven. Lernout & Hauspie hebben op basis van voorspellingen van futuroloog Ray Kurzweil, die optrad als hun adviseur, belangrijke bedrijfsbeslissingen genomen. Dat een computer nooit een kopie van de mens zal kunnen worden, heeft te maken met de complexiteit van ons systeem. Hormonen, emoties en ratio lopen bij de mens door elkaar. Alles hangt samen met alles. Precies die wisselwerking maakt het zo moeilijk om intelligente systemen te bouwen. De sleutel tot de intelligentie bestaat niet, want er zijn verschillende sleutels. We begrijpen veel meer over intelligentie dan twintig jaar geleden, maar we beseffen ook dat we veel niét begrijpen.

Bauwens: Ik geloof ook niet in een samensmelting van mens en machine, maar het valt wel op hoezeer de menselijke cultuur en de technologie in elkaar zijn vergroeid. Zouden wij vandaag kunnen overleven zonder technologie? Ik durf het niet zomaar te zeggen. Pull the plug and what remains of us?

HIBERNATIE. Aan boord van de Discovery bevinden zich ook drie bewusteloze geleerden in de koude rust van het hibernaculum. Tot het moment dat ze Saturnus bereiken, zijn ze bevrijd van iedere verveling en verantwoordelijkheid. Kubrick geloofde anno 1968 dat in de volgende eeuw het tijdelijk invriezen van mensen ruimtereizen een stuk makkelijker zou maken. Ook terminaal zieke patiënten zouden kunnen worden ingevroren tot de geneeskunde voldoende is geëvolueerd om ze te genezen.

Bauwens: Cryobiologie staat helemaal nergens. We kunnen wel mensen invriezen, maar die technologie bevindt zich in een primitief stadium, waardoor bij het ontdooien enorme schade wordt toegebracht op cellulair niveau. Een ingevroren mens zal nooit meer behoorlijk kunnen functioneren, wellicht zal hij niet eens overleven. Dieren waarop crygene proeven werden uitgevoerd, stierven aan zware neurologische beschadigingen.

WEDERGEBOORTE. Op het einde van de reis naar Jupiter wordt gezagvoerder en enige overlevende David Bowman in een nieuwe dimensie geslingerd, sterft hij als individu, wordt hij herboren als sterrenkind en zweeft hij als nieuwe kosmische mens het heelal binnen. Kubrick vermoedde dat in 2001 dood een ziekte zou zijn, die zoals andere ziekten kan worden genezen. De visionaire regisseur overleed twee jaar te vroeg om zelf te kunnen constateren wat er van zijn voorspellingen is waar gebleken.

Bauwens: Hoewel we erin slagen om onze levensduur te verlengen, blijft het ‘genezen’ van de dood een illusie. Er wordt nu gesproken over de mogelijkheid om het bewustzijn van de mens te emuleren in computers, zodat een deel van ons zou kunnen overleven, maar ik geloof daar niet in. Los daarvan: de dood zorgt voor culturele en genetische diversiteit. Met het vorderen van de leeftijd worden we minder soepel, minder innovatief en minder creatief. Stel je voor dat de maatschappij zou worden gedomineerd door oudjes, wat voor een samenleving zou dat wel zijn?