Het lijkt televisie uit een andere – en waarschijnlijk betere – wereld. In Beckett on Film zetten verscheidene Britse en Ierse regisseurs negentien weken lang hun tanden in het taaie toneeloeuvre van Samuel Beckett.

‘Beckett on Film’, elke dinsdagavond tot 27/8 – Ned3

Door Wim Smets

U wist het misschien niet, maar sommige van zijn stukken had Samuel Beckett (1906-1989) zelf al naar het kleine scherm vertaald. Voor Film werkte hij in 1964 samen met de legendarische komiek Buster Keaton, die de premisse van het werk ‘esse est percipi’ (‘bestaan is te worden waargenomen’) van de Ierse filosoof Berkeley burlesk en geniaal belichaamt. En één jaar voor zijn dood adapteerde Beckett nog zijn drie bekendste titels: Waiting for Godot, Krapp’s Last Tape en Endgame.

In Beckett on Film, negentien verfilmde theaterstukken van de Iers-Franse schrijver, is er aan grote namen geen gebrek. Anthony Minghella regisseert Alan Rickman en Kristin Scott-Thomas in Play, het stuk waarin twee mannen en een vrouw vanuit urnen het verhaal van hun driehoeksverhouding doen. David Mamet levert een superbe Catastrophe af, met Harold Pinter als de dictator-regisseur, Rebecca Pidgeon als zijn engelachtige assistente en Sir John Gielgud als het evangelische slachtoffer. Jeremy Irons speelt in Ohio Impromptu twee in het zwart geklede mannen met wit haar dat hun gezicht bedekt. Julianne Moore schittert in Neil Jordans versie van Not I, een desoriënterende stream of consciousness waarbij enkel de mond van de actrice in extreme close-ups wordt opgenomen. En Atom Egoyan koos John Hurt voor Krapp’s Last Tape, de koele studie van een oude man die zijn leven overschouwt aan de hand van oude bandopnames. Hekkensluiter van Beckett on film is Patricia Rozema’s adaptatie van Happy Days.

Het was waarschijnlijk niet eenvoudig om het werk van Beckett te verfilmen, zeker omdat de schrijver zelf zijn strengste criticus was. Terwijl de meeste theaterauteurs enkel de woorden van een stuk leveren, specificeerde hij ook nog ritme, toon, set en belichting. Bovendien laat hij aan regisseurs of acteurs weinig vrijheid om te interpreteren. In 1988 ging Beckett zelfs in kort geding tegen een Nederlandse uitvoering van Wachten op Godot met uitsluitend vrouwelijke actrices. Toen hij de rechtszaak verloor, verbood hij alle toekomstige producties van zijn werk op Nederlandse bodem. De intimiderende aanwezigheid van de man zelf is vanzelfsprekend weggevallen sinds zijn overlijden in 1989, maar nog steeds ziet The Beckett Foundation streng toe op elk initiatief rond de schrijver.

Gevangen in een vacuüm

Becketts schijnbaar gebrek aan eerbied voor de basisregels van de dramatiek maakt een bewerking voor televisie er natuurlijk niet makkelijker op. Hij ontleedt geen bestaande sociale situaties, ontwikkelt geen oor voor dialogen en voert geen zoektocht naar verloren herinneringen. De sets zijn naamloos, de verhalen kunnen zich overal afspelen. En de personages houden ons evenmin een spiegel van menselijke emoties voor: er zijn enkel verveling en ongemak, naast een van op afstand beschouwde melancholie.

De stukken lijken zich dan ook steeds af te spelen in een tijdsvacuüm. De personages zitten zoals in Endgame gevangen in hun futiele pogingen om een spel te doen eindigen dat geen einde heeft. Als je het zo bekijkt, werden Becketts dramaturgische principes eerder al met succes overgezet naar de buis in het buitengewone Seinfeld, de sitcom “about nothing”. Zelfs in Krapp’s Last Tape, dat nochtans expliciet handelt over het ophalen van herinneringen, lijkt niets over ‘het zich herinneren’ te gaan. Alles wordt mechanisch in beweging gezet door willekeurige gebeurtenissen, zoals het open- of dichtgaan van een deur.

Becketts personages draaien eeuwige cirkels in de zevende ring van Dantes hel. Niet voor niets was La Divina Comedia een van Becketts lievelingswerken. De man bleef bovenal een goddelijke humorist, zij het een onderkoelde. Toen iemand tijdens een cricketwedstrijd opmerkte dat het een dag was waarop je blij was dat je leefde, gromde Beckett: “Oh, I don’t think I would go quite so far as to say that.”