Prikkelend of provocerend? Reactionair of libertijns? Het Brusselse toptalent Joachim Lafosse (33) zwengelthet schooldebat aan met zijn vierde langspeler Elève Libre, een coming-of-age-drama over de vage grenzen tussen kennis en manipulatie, affectie en misbruik.

Disfunctionele families, bittere confrontaties, verlepte liefdes, psychologische machtsspelletjes… Joachim Lafosse heeft zijn vier langspelers tellende oeuvre niet meteen rond de luchtigste onderwerpen opgetrokken. Ondanks die beladen teneur houdt de nog altijd maar 33-jarige Brusselaar het echter ook in zijn nieuwste film opvallend sober en subtiel. Elke vorm van goedkoop sentiment en prekerige vooringenomenheid weet hij immers handig te mijden.

In Elève Libre vertelt Lafosse – die twee jaar geleden met het familiedrama Nue Propriété pas écht doorbrak – het dubbelzinnige verhaal van de 16-jarige Jonas. Die blijkt op het tennisveld een aardig balletje te kunnen slaan, maar maakt op school helaas heel wat minder indruk. ‘ Game, set and match‘, vreest de schoolmoeë puber dan ook met de examens in zicht. Tenminste: tot enkele volwassen vrienden van zijn gescheiden ouders besluiten hem te helpen bij het behalen van zijn diploma via de middenjury. Alleen gaan hun privélessen algauw verder dan algebra en geschiedenis, en wordt de in alle opzichten leergierige adolescent niet alleen intellectueel, maar ook seksueel geprikkeld.

Wat begint als een verleidelijke kroniek over puberperikelen wordt door Lafosse aldus langzaam omgevormd tot een confronterend zedendrama over verloren onschuld, pedagogische grenzen, macht en machtsmisbruik. Geen wonder dat de film bij zijn wereldpremière vorig jaar in Cannes dan ook felle reacties uitlokte. Over één ding bleken de critici het echter roerend eens: Lafosse is hét goudhaantje van le cinéma belge dat met bedrieglijk eenvoudige films de meest complexe thema’s tackelt.

Met die gedurfde thematiek zag je de kritiek wellicht op voorhand al aankomen, niet?

Joachim Lafosse: Dat wel. Maar voor alle duidelijkheid: Elève Libre gaat niet over pedofilie. Het gaat over de vraag waar de grens tussen transmissie en transgressie ligt. En over het scharniermoment waarop een relatie perverse trekjes krijgt. Vandaar dat Jonas 16 is, en geen 14 of 18. Is hij jonger, dan krijg je een Dutrouxfilm. Is hij ouder, dan verdampt die opvoedkundige problematiek meteen.

Bepaalde critici nemen het je kwalijk dat je de volwassenen in de film niet expliciet veroordeelt.

Lafosse: (Knikt) Vooral de Waalse dan. In Vlaanderen lijken de mensen de film beter te begrijpen dan in Wallonië, waar de reacties soms nogal reactionair zijn. Het is een film die je verbeelding prikkelt en je eigen normen en waarden bevraagt. Blijkbaar staan Vlamingen daar meer voor open. Dat zag je bijvoorbeeld ook in de verslaggeving over de affaire-Lhermitte. De Vlaamse kijk was subjectiever en persoonlijker, maar daarom ook eerlijker. De Waalse journalisten gaven gewoon de feiten weer en schuwden het inhoudelijke debat. Alleen kan een journalist onmogelijk abstractie maken van zichzelf zodat honderd procent objectieve verslaggeving onbestaande is. Dat geldt ook voor het beoordelen of het maken van een film. Mijn volgende project gaat trouwens over die dunne scheidslijn tussen subjectiviteit en objectiviteit – over deillusie dat je de échte, brute werkelijkheid kunt weergeven.

Nochtans neem je in ‘Elève Libre’ geen positie in ten aanzien van de problematiek.

Lafosse: Toch wel, maar discreet. Door de kijker een spiegel voor te houden. Je kunt geen antipornografische film maken met pornografische middelen. Vandaar dat ik in de seks-scènes tussen Jonas en de volwassenen niets toon. Wat de kijker ziet, is wat hij zich verbeeldt. De kijker maakt de film dus zelf, samen met mij. En dat is volgens mij net de definitie van cineast zijn. Cinema is een spiegel, het creëren van een veilige omgeving waarin de kijker zijn lusten, angsten en frustraties kan projecteren, zonder dat hij zich daarbij tegenover anderen hoeft bloot te geven. Misschien is dat een ouderwetse visie, maar ik ben nu eenmaal opgegroeid met de ‘probleem-van-de-week’-films die vroeger op de Franse tv werden uitgezonden en in ons gezin werden bediscussieerd.

Een ontspannend potje entertainment is niet aan joubesteed?

Lafosse: Jawel hoor. Maar een pure popcornfilm maken interesseert me niet, daar zijn er al genoeg van. In plaats van de kijker een suikerrush te bezorgen, prikkel ik liever zijn papillen. Dat thema zit ook in Elève Libre. Jonas wordt door de volwassenen een hedonistische filosofie van instantgenot voorgeschoteld. Z0 leren ze hem hoe hij zijn vriendinnetje moet bevredigen, wat hem uiteraard nieuwsgierig maakt. Tenslotte is het de fantasie van elke puber om een seksuele superman te zijn, alleen heeft dat niets met volwassenheid te maken. Volwassen zijn is net je limieten kennen, keuzes maken en daar naar leven. Intimiteit is ook geen mechanische wetenschap, zoals zijn mentor Pierre hem tracht wijs te maken, gewoon omdat die zelf zijn verlangens niet durft te erkennen.

Schuilt daar geen conservatieve boodschap in?

Lafosse: Zeker niet. Begrijp me niet verkeerd: ik wil zelf ook neuken. (Lacht) Ik heb alleen vragen bij de hyperseksuele cultuur waaraan jongeren worden blootgesteld. Alles draait tegenwoordig om seks. Ik heb ook vragen bij biseksualiteit. Is dat geen voorwendsel om alles te consumeren? Ik weet dat elke mens voor een stuk ambivalent is, maar een relatie aangaan – of die nu hetero- of homoseksueel is – is een kwestie van engagement en dus keuzes maken. Wellicht is het niet politiek correct, maar soms vraag ik me af of biseksualiteit niet voor een stuk met die hyperseksuele consumptiecultuur te maken heeft. Als een hetero plots iemand van hetzelfde geslacht ontmoet en er ontstaat een affectieve band, dan heb ik daar geen enkel probleem mee. Maar vooraf al alle opties openhouden, dat maakt me toch een beetje bang.

De holebibeweging zal het graag horen.

Lafosse: Het is toch niet reactionair om die vraag te stellen? Zeggen dat je homoseksualiteit maar eens moet uitproberen, zoals Pierre doet in de film, is het reduceren tot seksualiteit alleen. Dát vind ik reactionair. Over de grond van de thematiek – waar de grenzen liggen – wordt echter zelden gedebatteerd. Neem nu de grens van de meerderjarigheid. De wet legt die op achttien jaar. Maar je hebt 23-jarigen die misbruikt worden, terwijl sommige 15-jarigen heel bewust ‘ja’ of ‘neen’ zeggen. Waarom ligt die grens dan precies op 18 jaar? En waarom is het nuttig die wet te respecteren? Dat zijn de vragen die ik me stel zonder de jurist uit te hangen. Als een minderjarig meisje in string rondloopt, moeten we niet gewoon dat kind veroordelen. Pubers hebben het recht om grenzen te verkennen, maar als volwassene moet je vooreerst je poten thuishouden en hen daarnaast ook duidelijk maken dat ze zo lustgevoelens kunnen opwekken en dus verantwoordelijkheden dragen. Mijn film richt zich niet tot adolescenten, maar wel tot volwassenen.

Als regisseur droeg je die verantwoordelijkheid ooktegenover je minderjarige acteurs die je in seksueelgeladen situaties plaatst. Hoe ging je daarmee om?

Lafosse: Ik werd op de set met dezelfde vragen over macht en manipulatie geconfronteerd als Pierre in de film, maar zoals ik al aangaf: je kunt geen film over limieten maken zonder bepaalde limieten te respecteren. Jonas ( Bloquet, de hoofdrolspeler) was 15 tijdens de opnames. Vandaar dat ik vooraf alles grondig met hem heb doorgenomen en hem ook verzekerd heb dat ik hem niet naakt ging tonen. Had ik ook maar een seconde de indruk gekregen dat hij bepaalde zaken niet volledig begreep, had ik nooit met hem gefilmd. Toch vinden sommigen dat ik te ver ben gegaan, waarbij men kennelijk vergeet dat het om fictie gaat en niet om realiteit. Ik vind het in elk geval veelzeggend voor de tijd waarin we leven en die enkel op directe consummatie is gericht, dat een film die de fantasie prikkelt choquerender wordt bevonden dan pornografie. Ik toon welgeteld één blote kont die als het ware een metafoor wordt voor alle konten die ik níét toon.

‘Elève Libre’ is je vierde film op vier jaar tijd. En wij die dachten dat films maken in België zowat onmogelijk was.

Lafosse: Het is een kwestie van organisatie. En van je mouwen opstropen. Mijn eerste twee films heb ik zonder budget gedraaid, maar daarna heb ik wel de financiering van Nue Propriété rond gekregen, waarvan het scenario al jaren klaar was. Geld is er altijd te weinig, maar je kunt wel degelijk films maken als je echt wil. Door op video en met een kleine crew te werken bijvoorbeeld. Je wordt ook maar een goeie cineast door te filmen, niet door te zitten zeuren. Dat mijn eerste twee films amper volk op de been brachten, deert me niet. De voldoening van de kijker vind ik veel belangrijker dan de kassaresultaten.

Voor ‘Nue Propriété’ wist je meteen Isabelle Huppert te strikken, al heb je inmiddels aangekondigd nooit nog met een ster te willen werken.

Lafosse: Heb ik dat echt gezegd? Parfois je raconte des bétises. (Lacht) Ik sluit absoluut niet uit dat ik ooit nog met een ster werk. Als die geschikt is voor de film tenminste. Met Huppert heb ik nooit problemen gehad, wel met haar entourage, dat zich tot in de montagekamer toe met alles moeide. Dat hele sterrensysteem is gewoon zo vermoeiend! Misschien was ik te onervaren om er gepast mee om te gaan, maar zoals ik al zei: als regisseur leer je al doende.

Je bent een Franstalige Belg die uitgepuurde films over morele thema’s maakt. Word je dan niet tot treurens toe met de Dardennes vergeleken?

Lafosse: Mijn inspiratiebronnen zijn heel divers. Ik houd van Pialat, Welles, Fassbinder. Bergman en Kiarostami, maar natuurlijk ook van de Dardennes. Zij hebben me geleerd dat je ook bij ons politieke en ethische cinema kunt maken. Al wil ik daarmee zeggen dat er zoiets als ‘ le cinéma belge‘ bestaat. Cinema is geen nationaliteit. Elke goede, Belgische auteur heeft zijn eigen identiteit. Zoals Fien Troch bijvoorbeeld. Haar werk vind ik uitstekend. Ben X – een film die net als Elève Libre over een scholier met problemen gaat – vind ik daarentegen manipulatieve onzin. Normaal zeg ik nooit slechte dingen over collega’s, mais ça c’est vraiment un film de merde.

Élève Libre

Vanaf 21/1 in de bioscoop.

DOOR Dave Mestdach l FOTO: PIET GOETHALS