Zoals componist Sjostakovitsj zichzelf als artistieke lijfeigene van stalin een masker moest opzetten, zo staat ook het werk van Sjostakovitsj’ would-be-biograaf Volkov in het teken van faken.

Solomon Volkov

OORSPRONKELIJKE TITEL: ‘Shostakovich and Stalin. The Extraordinary Relationship Between the Great Composer and the Brutal Dictator’.

Arbeiderspers, 368 blz., 24,50 a

Sjostakovitsj en Stalin. De kunstenaar en de tsaar

Sinds Testimony: The Memoirs of Dmitri Shostakovich as related to and edited by Solo- mon Volkov is Volkov de geprivilegieerde testateur van de meest enigmatische, politiek meest bezwaarde, maar bij vlagen ook meest geniale componist van de Russische 20e-eeuwse muziekkunst. Volkov was een jonge journalist bij de sovjetmuziekkrant. Die hield kantoor onder Sjostakovitsj’ appartement. De memoires die hij van daaruit kon samenstellen waren verrassend, ook omdat ze gelezen en goedgekeurd waren door de bedeesde componist-met-de-uilenbril zelf.

Sjostakovitsj begon in de jaren ’20 als avant-gardewonderkind, maar moest zijn talenten later willens nillens ten dienste stellen van vadertje Stalin, de meest individualistische en tsaristische der postbolsjewieken. Ondanks het feit dat Sjostakovitsj de rit met de dictator helemaal uitzat, bleek hij voor Volkov verdraaid een quasi-dissident. In het Westen werd zijn werk smalend als formalistische propaganda afgedaan, maar volgens Volkov balanceerde het voortdurend op het scherp van de snee en getuigde het zelfs van verzet. Dat kon omdat Stalin, wat voor een slachter hij ook was, zich vastklampte aan de muziek. Nu eens sprak hij zijn banvloek uit over het werk van zijn hofcomponist, dan weer moedigde hij zijn onzekere, immer gekwelde artistieke lijfeigene juist aan.

Helaas bleek Volkovs vermeende relatie met zijn onderwerp minder kosjer dan gedacht. Sjostakovitsj’ weduwe zei dat de auteur haar man hoogstens drie of vier keer had gezien, en voor Sjostakovitsj’ studenten was Volkov een ‘kwaadwillige bandiet’ en het boek een ‘meelijwekkende vervalsing’. De zoon en dochter van Sjostakovitsj sprongen wel even in de bres, maar in 1980 werd zijn reputatie volledig aan flarden geschreven, toen Elizabeth Laurel Fay hem ontmaskerde als een ordinaire fraudeur en aantoonde dat hij zonder veel omhaal originele bijdragen van Sjostakovitsj voor verschillende sovjettijdschriften had gekopieerd. Ook nu, 25 jaar na die eerste affaire, blijft de controverse actief: toen Volkov vorig jaar de Engelstalige versie van Sjostakovitsj en Stalin uitbracht, werd hij meteen gepareerd met de heruitgave van A Shostakovich Casebook, het anti-Volkov-werk bij uitstek. In The New York Times mocht hij zich overigens wel verdedigen, maar hij deed het zonder veel brio.

Neen, Sjostakovitsj en Stalin is geen historisch accurate, op getuigenissen gebaseerde reconstructie van wat het betekende voor Sjostakovitsj om onder Stalin, en ten overstaan van andere kunstenaars als Boris Pasternak en Sergej Eisenstein, een kunstenaar te zijn. Het is wél een fascinerende poging om met veel empathie het sprookje van de Schone en Het Beest, en daarmee een onderbelicht tijdperk, aanschouwelijk te maken. Geschiedenis is overigens meestal met de F van ‘Fake’, ‘Forgery’, ‘Fairytale’ en ‘Fiction’ geschreven. Bram Van Moorhem

Bram Van Moorhem