Het is geheel vrijblijvend, maar als komend weekend seizoen 5 van Game of Thrones van start gaat, moet u eens letten op de talen die in Essos gesproken worden. Wat een hoop klanken met ondertitels lijken, zijn in werkelijkheid een stuk of twaalf op zich staande talen, stuk voor stuk verzonnen door fictional language creator David J. Peterson, de man met zowat de meest bizarre jobtitel in de tv-geschiedenis. Vergeet die plastic troon, veruit de coolste props van Game of Thrones zijn het Dothraki, het High Valyrian en het Low Valyrian.

‘Athchomar chomakaan!’

‘Athchomar chomakaan.’

‘Was dat een beetje juist?’

‘Er is nog wat werk aan je uitspraak. De ‘ch’ is geen ‘k’, zoals jij het zegt, maar een ’tsj’. Maar verder heb je net ‘Hoi!’ gezegd in het Dothraki. Allez, ‘Respect aan hij die respect verdient!’ als je de letterlijke vertaling wilt weten.’

‘Was dat dan een datief?’

‘Chomakaan? Een allatief, technisch gesproken. Een naamval die richting aangeeft, eerder dan het indirect voorwerp aanduidt – in de Baltische talen zie je dat wel vaker.’

‘Oh boy.’

EEN KLEINE WAARSCHUWING: HET GAAT ER in de komende pagina’s niet minder nerdy op worden. Op een bepaald moment zal het over de fonologische evolutie van het High Valyrian gaan. De invloed van het zestiende-eeuwse schermen op de Engelse taal wordt ter sprake gebracht. Vrij zeker ook dat het concept ‘stemloze fricatieven’ ergens nog passeert. Het zal dus eens een keertje níét gaan over de blote boezems, de sneuvelende hoofdcast of hoe weinig Jon Snow weet: daarvoor moet u de Game of Thrones-memegenerator maar raadplegen.

Iets waar de man aan de andere kant van de lijn alles mee te maken heeft: David J. Peterson (34), fictief linguïst van Game of Thrones. Eigenlijk conlanger, kort voor constructed languages creator, maar dat is het soort terminologie waar alleen andere conlangers belang aan hechten – een groep die ook weer niet geweldig omvangrijk is. Peterson is de man die het Dothraki, het High Valyrian en de tien varianten van Low Valyrian uitvond, de fictieve talen die op Essos gesproken worden door Daenerys, Grey Worm en een pak personages van wie ons doorgaans de naam ontsnapt. Anders dan u denkt zijn dat namelijk niet gewoon een hoop willekeurige klanken met ondertitels onder, maar volledig eigen talen met een volledig eigen grammatica, een volledig eigen vocabularium en een volledig eigen onderscheid tussen een datief en een allatief. Na het Klingon in Star Trek en de elfentaal in Lord of the Rings, heeft de wereld er een nieuwe fictieve taal bij.

En net zoals het Klingon in Star Trek en de elfentaal in The Lord of the Rings trekt dat hele hordes nerds aan. Enkele honderden mensen spreken al Dothraki, een aantal dat sinds er een taalcursus van bestaat – LivingLanguage.com/Dothraki – in ras tempo toeneemt. Sinds Peterson ook nog eens een stukje Monty Python in Game of Thrones heeft gesmokkeld, mag hij zichzelf de huidige koning van de fictieve linguïsten, Game of Thrones-fanboys en nerds tout court noemen – de eerste conlanger die interviews in The Guardian en The New York Times gaf én zijn eigen TED Talk mocht houden. Het fijne: stuur hem een mail en een uur of twee later mag je hem gewoon opbellen. Khal zijn in nerdland: het stijgt je niet naar het hoofd.

‘Khal’ betekent ‘koning’ in het Dothraki. Merk dus op dat ‘Khaleesi’ bestaat uit ‘Khal’ plus het suffix ‘eesi’, dat het substantief vervrouwelijkt.

Ja kijk, we hadden u gewaarschuwd: het ging nerdy worden.

Vooreerst: mogen we enige linguïstische verrassingen in seizoen 5 verwachten?

DAVID J. PETERSON: Moeilijk te zeggen. Ik krijg namelijk alleen de scripts te lezen. De makers sturen me de scenario’s op; ik maak de vertalingen van de stukken Dothraki en andere conlanguages, schrijf een fonetische notatie, lever een glossarium van welk woord wat betekent en spreek mp3-bestanden in, die dan onder de acteurs verdeeld worden. Ik kom dus nooit op de set, wat het ook moeilijk maakt om in te schatten wat de impact van sommige dialogen zal zijn. Van sommige scènes kun je op papier voorspellen dat ze belangrijk zijn – de scène in seizoen 4 waarin Daenerys Valyrian bleek te spreken, was er zo eentje – maar meestal ben ik even verbaasd als elke andere kijker wanneer ik ze daadwerkelijk op tv zie. Een stukje conversatie in Low Valyrian ziet er nu eenmaal net iets epischer uit als er drie draken en een leger van 8000 Unsullied op de achtergrond rondhangen.

Nu, ik mag wel met enige trots melden dat ik een nieuwe taal heb moeten bedenken voor seizoen vijf: dat wordt vanuit linguïstisch perspectief wel een hoogtepunt. Ik kan niet zeggen welke taal het is, welke personages de taal spreken of in welke scènes ze gesproken wordt, maar er zal dus een stukje dialoog in een nieuwe taal zitten in seizoen vijf.

White Walker?

PETERSON: Ik herhaal: ik kan niet zeggen welke taal het is, welke personages de taal spreken of in welke scènes ze gesproken wordt. (lacht) Nu, Skroth, de taal van de White Walkers, zou technisch gesproken voor mij geen nieuwe taal zijn: voor seizoen één heb ik al een kleine stuk Skroth moeten bedenken, al geloof ik niet dat dat ze het al gebruikt hebben.

Hoe wordt iemand eigenlijk hoofd fictieve talen van Game of Thrones?

PETERSON: In het eerste jaar van de universiteit heb ik een cursus Esperanto gevolgd. Daar is alles min of meer mee begonnen. Om een of andere reden interesseerde het me, hoe kunsttalen opgezet worden, hoe een grammatica bedacht wordt, hoe je je kunt uitdrukken in een taal. Puur voor het plezier ben ik zelf talen beginnen te bedenken. Esperanto

geloofde nog in de utopie dat er ooit zoiets als universele communicatie zou bestaan. Bij conlangers van nu bestaat dat idealisme niet meer: wij doen het uitsluitend omdat we het graag doen. En dat was ook wat ik dacht dat het altijd zou zijn: plezier.

Alleen: in 2010, voor de start van de eerste reeks, klopten de makers van Game of Thrones aan bij de Language Creation Society, waar ik medeoprichter van ben, om iemand te vinden die het Dothraki kon ontwikkelen. Ze hadden eerst aan George R.R. Martin, de schrijver van de boeken, gevraagd om vertalingen te maken, maar die bleek al die tijd zomaar iets gedaan te hebben. Er is dan een soort wedstrijd uitgeschreven waar veertig conlangers op af zijn gekomen, onder wie ik. Ik was werkloos op dat moment, wat betekende dat ik aardig wat tijd in de sollicitatie kon steken. Uiteindelijk ben ik op gesprek gegaan met 300 pagina’s grammatica en vocabularium Dothraki onder de arm, min of meer de hele taal, geschreven in twee maanden tijd. Een beetje over the top, ik weet het.

Een beetje veel over the top.

PETERSON: Ach ja, ik had wel de job. Werkloos zijn kan ook zo zijn voordelen hebben. (lacht)

Maar Dothraki is dus niet door George R.R. Martin bedacht?

PETERSON: Neen. Hij gebruikt in de boeken wel een beetje Dothraki, maar er zit geen systeem achter. Hij spreekt zelf de talen niet. Grappig wel: sinds het op televisie komt, stuurt George me af en toe een stukje tekst door dat ik moet vertalen voor een nieuw boek.

Bij pakweg TheLord of the Rings was dat anders: J.R.R. Tolkien was behalve schrijver ook een hoogleraar filologie. Als er in TheLord of the Rings elfentaal gesproken werd, zat daar ook een taalkundig systeem achter. In A Song of Ice and Fire had je dat dus niet. Gelukkig gebruikte Martin wel een aantal trucs, wat maakte dat ik wel aan de slag kon met de woorden die hij al gebruikt had. Maar verder heb ik de taal volledig naar mijn hand kunnen zetten.

Een taal waarin zeven woorden bestaan voor ‘zwaardstoot’, maar geen voor ‘dankjewel’.

PETERSON: Een beetje zoals die legende over de eskimo’s, dat ze honderd woorden voor sneeuw hebben. Dat verhaal klopt trouwens niet – het Engels heeft er evenveel – maar het is wel iets waar ik graag mee speel als ik een taal bedenk: de culturele eigenheid. De Dothraki zijn een nomadisch volk dat veel belang hecht aan vechten. Dan is het ook logisch dat ze woorden als ‘hlizifikh’ hebben voor een krachtige, wilde zwaardstoot, ‘hrakkarikh’ voor een snelle, precieze zwaardstoot en ‘gezrikh’ voor een zwaardstoot die een afleidingsmanoeuvre is. Voorlopig zijn die woorden nog niet allemaal gebruikt in de reeks, maar misschien dat het ooit wel van pas komt.

In het Engels zijn alle zwaardvechtwoorden uit het Frans ontleend. ‘Riposte’, ‘balestra’, ’touché’: die woorden zijn hetzelfde in het Engels omdat de Franse schermschool in de zestiende eeuw de dominante schermschool is geworden. Iedereen denkt dat om een nieuwe taal te ontwikkelen je gewoon woorden uit het Engels moet vertalen, en klaar. Dat is het niet: als je het deugdelijk wilt doen, komt er veel meer bij kijken. Er zit geschiedenis en cultuur in een echte taal, dus moet er ook geschiedenis en cultuur in een fictieve taal zitten.

Dothraki was op dat vlak nog redelijk makkelijk, omdat het een geïsoleerde taal is – een beetje zoals het Baskisch ook geen verwante talen heeft. Het wordt veel ingewikkelder als je een taalfamilie moet uitvinden. Low Valyrian bijvoorbeeld, dat in de Slaver’s Bay en de Free Cities van Essos wordt gesproken, was veel moeilijker. Het stamt af van het High Valyrian, zoals de Romaanse talen afstammen van het Latijn. En tegelijk is het onderverdeeld in tien talen, zoals je Spaans, Italiaans en Frans hebt. Die dan weer elk hun eigen dialecten hebben, en waarbij sprekers van twee dialecten elkaar wél verstaan en sprekers van twee andere dialecten elkaar dan weer niet. Ik moet zeggen: dat was iets uitdagender. (lacht) Om dat te kunnen doen, heb ik een volledige taalevolutie moeten nabootsen. Hoe betekenissen van hetzelfde woord door de eeuwen veranderen, hoe klanken verschuiven, dat zit er allemaal in.

Heb je het dan over dingen als de wet van Grimm?

PETERSON: Indrukwekkend. Ben je een linguïst?

Ik heb ooit een diploma Germaanse talen behaald, geloof ik.

PETERSON: Vandaar dus. Nu, de vergelijking klopt wel niet helemaal. (enthousiast) In de overgang van High Valyrian naar Low Valyrian zijn de stemhebbende plofklanken stemloze fricatieven geworden – ‘b’, ‘d’ en ‘g’ zijn doorheen de eeuwen heen ‘v’, ’th’ en ‘gh’ geworden. Terwijl, als ik het me goed herinner volgens de wet van Grimm de stemloze plofklanken stemloze fricatieven zouden moeten worden. Wat dus min of meer het omgekeerde is. Toch?

Geen flauw idee. Ik probeerde me gewoon even interessant voor te doen. Heel veel spijt van ondertussen.

PETERSON:(lacht) In dat geval: inderdaad, de fonologische evolutie van de talen in Game of Thrones verloopt volgens taalwetten.

Met alle respect, maar is dat niet een beetje ziek?

PETERSON: Dat is gewoon wat ik doe.

En je beseft dat werkelijk niemand al die dingen ook opmerkt?

PETERSON: De meeste mensen niet, nee. Maar dat doet er ook niet toe. Vóór Game of Thrones schreef ik ook al fictieve talen. Talen die niemand ooit las, buiten een handvol conlangers op het internet. Het gaat me niet om hoeveel mensen de taal snappen, het gaat me om de taal zelf.

Ik bekijk het zelf nog het meest als artistieke expressie. Een taal bedenken is zoiets als een boek schrijven. Je spendeert er ongeveer evenveel tijd en evenveel woorden aan. Je moet een geschiedenis en een identiteit bedenken – wat je uiteindelijk doet is een snapshot nemen van een bepaald volk in een bepaalde periode in zijn geschiedenis. Er zit ook een zekere kunst in grammatica, klanken en evoluties bedenken. En dat is waar je het om doet. Niet omdat andere mensen het opmerken, maar voor jezelf.

Je steekt er ook aardig wat persoonlijke dingen in. ‘Halah’, het Dothrakiwoord voor ‘bloesem’, komt van het gelijknamige nummer van Mazzy Star, toch?

PETERSON: Wauw. Nooit gedacht dat dat ooit in een interview ter sprake zou komen. En dan noem je mij nerdy. (lacht) Maar het klopt: ik ben een grote Mazzy Star-fan. Fantastische zangeres, Hope Sandoval.

Er zit zo nog wat spielerei in. ‘Erin’, het woord voor ‘lief’, is de naam van mijn vrouw. ‘Kolver’, wat in het Dothraki ‘adelaar’ betekent, is dan weer gebaseerd op Stephen Colbert van The Colbert Report. Er moest een verwijzing naar hem in. Ik hou wel van dat soort easter eggs.

Het hoogtepunt op dat vlak zat in seizoen vier: wanneer een Meereenese ruiter het opneemt tegen de kampioen van Daenerys, mompelt de ruiter in de achtergrond een reeks beledigingen, die vertalingen bleken van de beledigingen die een Franse soldaat koning Arthur vanaf de kasteelmuur toewerpt in Monty Python and the Holy Grail.

PETERSON: Dat was een idee van Dan Weiss, de showrunner van Game of Thrones, maar het was zo grappig dat ik het wel moest doen. Het was meer bedoeld voor ons persoonlijk amusement: je hoort de ruiter alleen op de achtergrond en de scène werd niet ondertiteld. Maar enkele fans hebben op eigen houtje ontdekt dat de eerste zin ‘Je moeder is een hamster en je vader ruikt naar veenbessen’ was.

Wil dat ook zeggen dat je ‘I fart in your general direction’ in het Low Valyrian vertaald hebt?

PETERSON: Jazeker.

Hoe klinkt dat?

PETERSON: Dat moet ik even zoeken. (gaat aan de andere kant van de lijn door iets wat als een stapel papieren klinkt) Ah, hier is het. ‘Byjan vavi demble eva o.’ Als je het letterlijk terug naar het Engels vertaalt, zegt hij eigenlijk ‘I fart towards the area of you’. Wat op zich een nóg betere belediging is. (lacht)

‘Hoe was het op het werk, schat?’ ‘Fijn. Ik heb Monty Python in het Dothraki vertaald.’ Dat is dus een conversatie die jij thuis daadwerkelijk hebt.

PETERSON:(lacht) Dat blijft wel vreemd. Het was niet bepaald iets wat ik heb zien aankomen. Toen ik begon met conlanguage, was dat niet meteen een garantie op werkzekerheid. Maar kijk: voor de eerste keer in de geschiedenis van de taalkunde bestaat er een job voor. En ik ben de eerste die die job heeft.

Nog vreemder is dat het niet bij Game of Thrones blijft. Ik heb ondertussen ook al talen bedacht voor Defiance, een sciencefictionreeks, en Thor: The Dark World. Het zijn echt gouden tijden voor conlanguage.

Enig idee hoe dat komt?

PETERSON: Ik denk dat dat met de fans te maken heeft. Sinds het internet er is, zijn fans veel fanatieker dan vroeger. Maak een fout en het hele internet lacht je uit. Accuraatheid in je reeks is enorm belangrijk geworden – en zeker voor talen vraagt dat veel werk.

Neem nu de Iron Throne uit Game of Thrones: ik heb die stoel al in het echt gezien. Bestaat volledig uit plastic – ik geloof dat het 3D-geprint is. In de reeks maakt dat niet uit: met de juiste belichting en de juiste lenzen ziet de troon eruit alsof hij gesmeed is van gesmolten zwaarden. Wel, met een taal als Dothraki heb je geen belichting en lenzen om het er echt te doen uitzien: het moet echt zijn. En dus roepen ze de hulp in van mensen als mij. Uiteindelijk is dat wat ik doe: het meest gedetailleerde stuk decor van de reeks leveren.

Je hebt je er wel tot koning van de nerds mee gekroond.

PETERSON: Ach ja. Het is wat het is.

Nooit last van?

PETERSON: De fans? Nauwelijks. Soms krijg ik een mail dat er een tikfout is gemaakt. Maar verder valt het goed mee.

Nu je erover begint: ik zag pas wel een foto van een meisje op Reddit: ze had het uitgemaakt met haar lief en hij had in bloed de Dothrakivertaling van ‘Moon of My Life’ op de muur geschreven. Dat was wel, euh, apart. Laat ons zeggen dat dat niet was wat ik in gedachten had toen ik voor Game of Thrones begon te werken.

‘Dothras chek?’

‘Dothras chek. Letterlijk: rijd goed te paard. Prima uitspraak wel: je begint het te leren.’

‘Puur ter info: de hoeveelste ben ik die deze week zo afscheid van je neemt?’

‘Laat ons zeggen dat je niet de eerste bent. Maar zo vaak gebeurt het ook weer niet: daarvoor kom ik niet vaak genoeg buiten.’

‘Dat dacht ik al.’

*Vrij vertaald: ‘What the fuck!’

GAME OF THRONES – SEIZOEN 5

Vanaf 13/4 in Play More van Telenet.

DOOR GEERT ZAGERS

David J. Peterson ‘IK KAN NIET ZEGGEN WELKE TAAL HET IS, WELKE PERSONAGES DE TAAL SPREKEN OF IN WELKE SCÈNES ZE GESPROKEN WORDT, MAAR ER ZAL IN SEIZOEN 5 EEN STUKJE DIALOOG IN EEN NIEUWE TAAL ZITTEN.’

David J. Peterson ‘SCHRIJVER GEORGE R.R. MARTIN SPREEKT ZELF DE TALEN UIT GAME OF THRONES NIET. SINDS DE REEKS OP TELEVISIE KOMT, STUURT HIJ ME AF EN TOE ZELFS EEN STUKJE TEKST VOOR EEN NIEUW BOEK DOOR OM TE VERTALEN.’