BOMMEN IN HET HOOFD

Vliegtuigkapers, Hitchcockklonen, Khaddafigetrouwen, alienaanhangers en alle anderen, opgelet: Here comes Johnny! Met een retrospectieve in het Gentse S.M.A.K. duikt filmmaker en kunstenaar Johan Grimonprez de medialoopgraven in, en geloof ons: hij schiet raak.

New York, 11 september 1948, gedurende meer dan twee uur vliegt de ene kleine vogel na de andere te pletter tegen het Empire State Building. Aan de plof waarmee ze op de grond vallen, gaat een snerpend getsjilp vooraf. New York, 11 september 2010: op de avond van de negende herdenking van de aanslagen op de WTC-torens verlichten de Memorial Lights duizenden witte objecten. Het lijkt een sneeuwstorm van zielen, maar het blijkt een groep verdwaalde trekvogels.

Zulke gebeurtenissen fascineren Johan Grimonprez (49) mateloos, misschien ook omdat het toeval hem achtervolgt. Vier jaar nadat hij internationaal doorbrak met dial H-I-S-T-O-R-Y, een film over vliegtuigkapingen, terrorisme en mediamanipulatie, doorboorden twee vliegtuigen de WTC-torens. In Double Take – met de tagline: ‘If you meet your double, you should kill him’ – was de hoofdrol weggelegd voor professioneel Hitchcockdubbelganger Ron Burrage. Wie stierf er vlak na de finale montage? Inderdaad, Ron Burrage. ‘Ik begin bang te worden om films te maken’, zegt Grimonprez. ‘Telkens als een film af is, bevestigt de realiteit waar ik mee bezig geweest ben.’

Een retrospectieve is het ideale excuus om even op je werk terug te blikken: waar en wanneer begon het voor jou?

JOHAN GRIMONPREZ: Bij de zandkastelen in de kleuterklas. Ik herinner me hoe iedereen mijn bouwsels van lege Kwattapotjes bewonderde . (Lacht) Ze verwoesten was trouwens minstens zo leuk – met bommetjes een zandkasteel laten ontploffen, geweldig toch? Ook tekenen was toen al heel belangrijk voor me, nu nog trouwens. Ik was zo’n kind dat uren alleen op zijn kamer van alles opzocht of in de bibliotheek zat te lezen. Op mijn veertiende stapte ik mee in de eerste kernbetogingen. Mijn moeder trok zich de haren uit het hoofd toen ik besloot mijn eigen macrobiotische potje te koken. Eigenlijk was ik een halve hippie: ik was veel bezig met oosterse filosofie en wilde weglopen naar India. Maar toen de Sex Pistols zich aanmeldden, verfde ik mijn haar. Niet evident voor een jongen op het Onze-Lieve-Vrouw-van-Vreugde Instituut in Roeselare.

Nu sta je zelf voor de klas. Met plezier?

GRIMONPREZ: Ik doe het toch al vijftien jaar, onder andere in de masteropleidingen aan het Kask. Met die toekomstige fotografen, filmmakers en modemensen heb ik het dan over ‘radical ecology’, ‘guerrilla gardening’, ‘ bio-piracy’, ’transition towns’… dingen waarover ik ook lezingen geef. Ik daag mijn studenten uit om alle clichés te bevragen. Het komt erop aan je denken over beelden en de realiteit aan te scherpen. We kunnen zelf nog iets toevoegen aan de realiteit, dat wil ik hen duidelijk maken. Ik steek zelf ook wel veel op van de confrontaties met studenten. Ik heb de dialoog nodig om te blijven groeien. Ik wil niet losstaan van de wereld.

‘Kobarweng or Where Is Your Helicopter’, je eerste film, gaat over Papoea-Nieuw-Guinea. Hoe ben je daar terechtgekomen?

GRIMONPREZ: Midden jaren 80 ben ik er gaan studeren, zonder de bedoeling er ooit te filmen. Uit de media wist ik wel dat de situatie in Irian Java, het westelijke gedeelte van het eiland, moeilijk was, maar daar zijn mijn ogen opengegaan. Ik heb er geleerd hoe het in de wereld toegaat. Als 23-jarige zat ik tussen de guerrillastrijders: mensen kwamen me persoonlijk vertellen hoe hun broer was vermoord en hun vriend gemarteld. Die confrontatie heeft me voor het leven getekend. Veilig in het kunstmilieu zitten en de maatschappij decoreren? Nee, bedankt! Voor mij gaat het over dieper graven. Delven. Kauwen. Zoeken. Verzamelen. Tot de ijsberg boven water drijft. De realiteit is nooit de realiteit. Er zit altijd iets achter. Ze is altijd net iets anders dan de consensus die wij voor de realiteit aanzien. Als kind aanvaardde ik die consensusrealiteit al niet. Intuïtief voelde ik aan dat me iets werd voorgeschoteld. Mijn werk is één permanente zoektocht om die valse realiteit te doorprikken – net zoals ik mijn zandkastelen opblies.

‘dial H-I-S-T-O-R-Y’ toont aan dat vliegtuigkapingen onderdeel zijn van het mediaspektakel en gebruikt worden om een angstklimaat te creëren.

GRIMONPREZ: Terrorisme heeft altijd al deel uitgemaakt van een groter politiek spel. Maar in de jaren 80 werd het heel gortig. Geheime diensten zoals de Mossad of de CIA zetten zelfs terroristische aanslagen op om een bepaalde politiek te propageren. Lees The Fall of Pan Am 103: Inside the Lockerbie Investigation van Steven Emerson en Brian Duffy: Khaddafi had niets met de aanslag op Lockerbie te maken. De aanslag in december 1988 kwam er vijf maanden nadat het Amerikaanse oorlogsschip USS Vincennes een Iraans lijnvliegtuig neergeschoten had, waarbij 290 burgers op weg naar Mekka stierven. Ik kijk dan ook heel anders tegen Khaddafi aan. Libië zal er net als Irak veel slechter voorstaan dan voor de inval.

Moeten we volgens jou dan kritischer leren kijken?

GRIMONPREZ: De consensusrealiteit bevragen, dát vind ik belangrijk. Ik vind dat journalisten als schoothondjes de Amerikaanse overheid napraten als het over de Irakoorlog of 9/11 gaat. Niemand doet zijn huiswerk. Tien jaar 9/11 en wat doet de VRT? Iedereen die wat kritiek heeft, afschilderen als aanhangers van samenzweringstheorieën. We denken dat we kritisch en geëngageerd zijn als we een paar petities tekenen. Maar is dat zo? Ondanks de manipulatie en opzettelijke desinformatie kun je erg ver raken als je de geschiedenis uitpluist. Helaas lijden de mainstreammedia aan verschrikkelijke amnesie.

Je films zijn lang niet zo expliciet als je nu klinkt.

GRIMONPREZ: Daarom zeg ik ook dat mijn boeken, interviews en lezingen even belangrijk zijn als mijn films. Film is gewoon iets anders: als medium heeft het een eigen logica, taal en poëzie. dial H-I-S-T-O-R-Y is niet bedoeld om op feiten te hameren, maar ik wil de context wel beheersen. Politiek bezig zijn en toch heel intiem en artistiek aan een taal voortbouwen, vind ik niet tegenstrijdig.

Ik besef dat dit interview de politieke toer opgaat. Alleen is het zo erg met de wereld gesteld dat we op tafel móéten kloppen. Gelukkig voelen veel mensen dat er iets fout is. Op de daken in New York doen ze nu massaal aan ‘guerrilla gardening’. Mensen verkassen hun geld langzaam naar groene banken en beginnen weer zelf tomaten en wortels te kweken.

Vind jij je films intiem?

GRIMONPREZ: Een buitenstaander kan dial H-I-S-T-O-R-Y alleen maar politiek analyseren. Toch zit er iets intiems in dat maakt dat de film werkt. Het uitgangspunt was dat ik en mijn dochter van twee telkens het vliegtuig moesten pakken om bij elkaar te zijn, waardoor we elkaar steeds in luchthavens zagen. Dat voortdurende afscheid heeft me getekend. Op 9/11 hoor ik dat de torens instorten én vertelt mijn lief dat ze een ander heeft en dat het uit is. Wereld- en persoonlijke gebeurtenissen hangen heel nauw samen. Dat maakt dat de films groeien en diep gaan – al hoeven toeschouwers dat niet noodzakelijk te weten.

In je boek ‘It’s a Poor Sort of Memory that Only Works Backwards’ gaat het laatste hoofdstuk over de controversiële bevindingen van Harvardprofessor/psychiater John Mack over aliens. Zit er een film over buitenaardse wezens aan te komen?

GRIMONPREZ: Kijk, in 1992 hebben Mack en professor in de kwantumfysica David Pritchard een groep mensen onderzocht die beweerden dat ze door aliens ontvoerd waren. Wat bleek: die mensen zijn niet seksueel misbruikt en functioneren normaal, maar kennen om onverklaarbare redenen wel dezelfde grote angsten. De studie is hem niet in dank afgenomen, maar ik vind dat boeiend. We kunnen Macks bevindingen weglachen als ’te absurd’, maar persoonlijk vind ik dat geen argument. Toen Freud de eerste keer met zijn hutsekluts voor de dag kwam, werd hij ook weggelachen. En atomen bestonden zogezegd niet. Ik ben er honderd percent van overtuigd dat de bestaande wetenschappelijke paradigma’s veel te klein zijn om de realiteit te bevatten. Na twintig jaar delven weet ik zeker dat er meer is dan we kunnen aanvaarden.

JOHAN GRIMONPREZ

Nog tot 29/1/11, S.M.A.K., Gent.

DOOR NIELS RUËLL

‘Veilig in het kunstmilieu zitten en vandaaruit de maatschappij decoreren? Nee, bedankt!’