‘Waarom ik ‘Werk ohne Autor’ heb gemaakt? Ik zou het niet kunnen zeggen’

Zijn debuut Das Leben der Anderen werd bekroond met een Oscar. Opvolger The Tourist kelderde bijna zijn carrière. Nu is Florian Henckel von Donnersmarck terug met Werk ohne Autor, een heimatepos losjes geïnspireerd op het leven van kunstschilder Gerhard Richter.

IJle hoogtes en diepe dalen: filmmaker Florian Henckel von Donnersmarck kent er alles van – en niet alleen omdat hij 2,05 meter meet. In 2006 werd de Duitse globetrotter met aristocratische roots de hemel in geprezen vanwege Das Leben der Anderen, een spionagedrama dat zich afspeelt in de DDR. Vier jaar later tuimelde hij van zijn voetstuk toen The Tourist, een ouderwetse caper met Angelina Jolie en Johnny Depp, door de pers afgekraakt en door het publiek genegeerd werd.

Sindsdien bleef het akelig stil rond Donnersmarck, maar nu heeft de grote, vriendelijke en praatgrage reus eindelijk een derde langspeler klaar: het drie uur durende en drie periodes uit de moderne Duitse geschiedenis omspannende epos Werk ohne Autor, een heimatdrama over de spoken van het individuele en het collectieve verleden. Daarin focust Donnersmarck op de lotgevallen van een jonge kunstschilder die zowel professionele als romantische hindernissen moet overwinnen in zijn queeste naar ware liefde en dito kunst.

Daarvoor inspireerde Donnersmarck zich op het leven van Gerhard Richter, die opgroeide in de nazitijd, in 1961 van Oost-Duitsland naar het Westen vluchtte en al decennia te boek staat als een van ’s werelds grootste kunstschilders. ‘Een paar plotpunten zijn op Richters leven gebaseerd,’ aldus Donnersmarck, wiens comebackfilm net genomineerd is voor twee Oscars (beste niet-Engelstalige film en beste cinematografie), ‘maar een biopic is het niet. Ik vind goede fictie boeiender, bevredigender en uiteindelijk waarachtiger dan feitelijke films. Richters leven was gewoon een geschikt startpunt voor een verhaal over familiegeheimen, over daders en slachtoffers in één en dezelfde familie.’

Na The Tourist ben je acht jaar weggeweest. Dat is akelig lang.

Donnersmarck: (knikt) De box office viel tegen en dan weet je dat het lastig wordt. Ik had snel een andere, Amerikaanse studiofilm kunnen maken, maar dat wilde ik niet. Ik wil persoonlijke films maken. Ik woon nog steeds in LA, maar dat wil niet zeggen dat ik Europa en Duitsland niet mis. Pas in het buitenland ontdek je hoezeer je identiteit gevormd wordt door je heimat. Ik heb mezelf altijd een kosmopoliet genoemd, maar hoe ouder ik word hoe meer ik besef dat ik mezelf al die tijd wat heb voorgehouden. De Duitse taal, de cultuur, de verhalen zitten in mijn DNA. Werk ohne Autor wilde ik daarom per se in het Duits draaien met Duitse acteurs.

Je hebt wel voor een Amerikaanse cinematograaf gekozen: Caleb Deschanel, bekend van The Black Stallion, Being There, The Right Stuff, The Passion of the Christ en Killer Joe.

Donnersmarck: Ik zag The Black Stallion als kind in New York. Elk shot zag eruit als een schilderij en ik dacht: wow, dat is kunst. Aangezien ik een film maakte over kunst, had ik de grootste kunstenaar nodig en dus belde ik Caleb.

Je noemt jezelf niet langer een kosmopoliet en uit je films spreekt een hang naar het verleden. Schuilt er een conservatieve nostalgicus in jou?

Donnersmarck: Ik ben meer een traditionalist dan een beeldenstormer, maar voor mij zijn die dingen evenwaardig. Als kind al hield ik ervan me te omringen met ouderen en was ik me heel bewust van het feit: deze mensen zullen ooit sterven, we moeten hun verhalen bewaren voor de toekomst. Ik denk dat mijn hele oeuvre daarom draait. Ik wil het verleden onderzoeken om het heden en de toekomst te begrijpen. Toen ik negen was kwam ik ooit veel te laat thuis van school. Ik had op een bus naar twee oude vrouwen zitten luisteren die over hun jeugd voor en tijdens de oorlog vertelden. Ik was zo gebiologeerd door hun gesprek dat ik niet wilde afstappen. Mijn moeder heeft wel op het punt gestaan de politie te bellen. Razend was ze.

Welke les voor heden en toekomst heb je geleerd uit The Tourist?

Donnersmarck: Dat het als filmmaker beter is om verhalen te volgen die je fascineren zonder dat je kunt uitleggen waarom. Ik kon voor The Tourist werken met fantastische acteurs, draaien in Venetië én mijn liefde voor klassiek Hollywood laten spreken, maar ik heb gemerkt dat dergelijke argumenten na een paar maanden verdampen. Waarom ik Das Leben der Anderen en Werk ohne Autor heb gemaakt kan ik daarentegen nog steeds niet uitleggen, maar de verhalen en de personages blijven me boeien. Misschien is dat wel de taak van elke kunstenaar: een mysterie blijven voor jezelf. Dat deed Richter ook. Hij is verschillende keren van stijl veranderd, waardoor sommigen hem een stijlloze kunstenaar noemen, maar net daardoor bleef hij krachtig en authentiek. Noem mij daarom gerust een stijlloze filmmaker. Ik probeer het, net als Richter, als een ereteken te dragen.