Sinds ‘Benedetta’ heeft de Brusselse Virginie Efira extatische visioenen van Hollywood

‘Ik had mijn moeder op voorhand gewaarschuwd: niet iedereen zou haar dochter met deze rol feliciteren’, lacht Virginie Efira. Met – en zonder – nonnenhabijt belichaamt de Belgische actrice de vervoering van een zeventiende-eeuwse kloosterzuster in Benedetta, de nieuwe film van Paul Verhoeven, die in Cannes al voor rooie oortjes zorgde.

Een historische film over een non die erotische visioenen over Jezus heeft en er een lesbische relatie met een jongere novice op na houdt? Velen hadden hun salomonsoordeel al klaar vóór Paul Verhoeven, de Nederlandse regisseur van Turks fruit (1973), Basic Instinct (1992) en Showgirls (1995), Benedetta twee maanden geleden op de Croisette in wereldpremière presenteerde. De één zegende de nieuwste film van de inmiddels 83-jarige, maar onvermoeibare agent provocateur als een zinnenprikkelend epos dat de machtsgeilheid van de kerk aan het kruis nagelt – met het nodige bloed en bloot, een satirische grijns en desnoods een Mariabeeldje als dildo. De ander kastijdde Benedetta als een puberale portie nunsploitation, een soort ‘Shownuns’ dat niet half zo sexy, slim of subversief is als het in het diepst van zijn zondige gedachten denkt te zijn.

Virginie Efira, die al een bijrol had in Verhoevens vorige film Elle (2016), heeft in haar carrière ondertussen genoeg watertjes doorzwommen om de uiteenlopende reacties te kunnen plaatsen. Lange tijd stond ze te boek als die tv-presentatrice en ex-weervrouw die af en toe mocht opdraven in flauwe Franse romcoms en feuilletons. De jongste jaren schoot de Brusselse blondine, die ondertussen de dubbele Frans-Belgische nationaliteit heeft, door naar de top dankzij meer vlezige rollen. Victoria (2017), een dramady van Justine Triet, leverde haar op haar veertigste een eerste Magritte en een Césarnominatie op. Films als Sybil (2019), opnieuw van Triet, en Police (2020) van Anne Fontaine zorgen voor meer dan één vergelijking met Gena Rowlands. En nu, met een jaartje vertraging, is er dus de barokke biopic Benedetta, over de Italiaanse mystica Benedetta Carlini (1591-1661). Als stoutmoedige maar ambigue Verhoeven-heldin treedt Efira daarmee in de voetsporen van illustere actrices als Sharon Stone (Basic Instinct), Carice van Houten (Zwartboek) en Isabelle Huppert (Elle).

‘Ik ben altijd fan van Paul geweest’, biecht Efira op. ‘Omdat hij een van de weinige regisseurs was die sterke vrouwen opvoerde. Ik was vijftien toen ik Basic Instinct zag – later zag ik zijn andere Amerikaanse films en daarna ook zijn Nederlandse. Op die leeftijd las ik Simone de Beauvoir nog niet, maar Pauls films wakkerden mijn feminisme aan. Hij toonde vrouwen die zich niet schuldig voelen over hun lichaam en begeerte, die hun seksualiteit niet laten domineren door mannen. Verhoeven heeft mijn feminisme gevormd, niet op een intellectuele maar op een instinctieve manier. Maar ik had toen nooit durven te dromen dat ik zelf ooit in een van zijn films zou spelen.’

Heb je een favoriete Verhoevenfilm?

Virginie Efira: Basic Instinct heeft het meeste impact op mij gehad, mijn favoriet is Turks fruit, en ik ben ook gek van Showgirls. Echt. (lacht) Toen die film uitkwam, werd hij in de VS de grond in geboord. In Frankrijk vond men het een meesterwerk. Ik hou van polemische films. Benedetta is dat ook. De een vindt hem fantastisch, de ander un film de merde. Prima zo.

Bij uitbreiding vindt de één Verhoeven een taboedoorbrekende feminist, de ander een erotomaan die vrouwen vanuit de male gaze objectiveert.

Efira: Wat mij aan die discussie over de male gaze interesseert, is hoe tijdsgebonden die is. Indertijd was ik gek op Pretty Woman (1990). Ik wilde zoals Julia Roberts zijn. Ik stelde me daar geen vragen bij. Ik heb die film later nog eens bekeken met mijn dochter, en dacht: goh, da’s toch wel erg pre-MeToo. Ik realiseerde me dat in veel films vrouwen louter met de blik van mannen worden getoond. Als ik er nu vanuit dat perspectief over nadenk, merk ik dat er zelfs in de Amerikaanse cinema van vroeger veel vrouwvriendelijker films zijn. Ik denk aan die van Billy Wilder en Ernst Lubitsch. Het genderdebat heeft zeker nut, maar waar ik me minder comfortabel bij voel, is het idee dat die male gaze per definitie iets negatiefs is. Alsof mannen enkel maar als seksuele roofdieren, vanuit een machtspositie naar vrouwen kijken, en alsof de female gaze per definitie iets zachts en bevrijdends is. Ik heb scripts van vrouwelijke filmmakers gelezen die gewoon een slaafse onderwerping aan de huidige tijdgeest zijn. Wat is daar emancipatorisch aan? Ik verkies filmmakers die kritische vragen stellen bij maatschappelijke tendensen, die net ontsnappen aan die discussie over male of female gaze.

Verhoeven wilde daar naar eigen zeggen aan ontsnappen door voor Benedetta voor een cameravrouw te kiezen, in casu Jeanne Lapoirie.

Efira: Ik weet dat Paul dat argument gebruikt, maar dat hoeft hij geeneens te doen. Paul heeft geen male gaze. Ik heb die nooit gevoeld en als actrice voel je wanneer je zus of zo bekeken wordt, zeker bij naaktscènes. Ik heb sowieso nog nooit een scène gedraaid waarbij ik me afvroeg: is dat bloot wel nodig? En ik heb toch al heel wat seksscènes op mijn cv. Nee, zulke dingen doe ik niet. Paul is een no gaze-regisseur. (lacht)

Benedetta gaat over seks, macht en religie, een combinatie die haast garant staat voor controverse.

Efira: De stevigste garantie die er is. Wat Paul toont, is de subjectieve kijk van Benedetta Carlini, die echt heeft bestaan. Alles wat je ziet, is gebaseerd op feiten, zoals je die kunt lezen in het geweldige boek dat historica Judith C. Brown over haar leven geschreven heeft (Immodest Acts: The Life of a Lesbian Nun in Renaissance Italy uit 1986, nvdr.).

Nu, wat mensen doorgaans het provocerendst vinden, is wat ze zich voorstellen zonder dat ze de film hebben gezien. Als ik met gelovigen over de film praat, zeggen ze me: ‘Ik was voorbereid op het ergste, maar eigenlijk valt het mee.’ De film valt het geloof zelf niet aan, hij bekritiseert de dogma’s – en je weet van Verhoeven dat hij sterke beelden zal gebruiken om die onderuit te halen. De film velt evenmin een oordeel over Benedetta. Je zou haar schizofreen kunnen noemen, iemand met een geestesziekte die door haar visioenen zowel haar geloof als haar lichaam ontdekt, terwijl de katholieke kerk het lichaam altijd heeft ontkend.

Benedetta Carlini werd veroordeeld voor haar ‘valse’ visioenen en haar lesbische relatie met de jongere non Bartholomea (Daphne Patakia in de film), waardoor ze de laatste 35 jaar van haar leven in de kloostergevangenis heeft doorgebracht. Hoe kijk je zelf tegen haar aan?

Efira: Als je echt ergens in gelooft, dan bestaat het ook echt. Benedetta is een film over geloof. Ze geloofde zo hard in Jezus en in haar visioenen dat die voor haar een fysieke dimensie kregen, lichamelijk werden. Haar geloof deed haar verbeelding en haar libido op hol slaan, tot ze zich begon te realiseren welke macht haar verbeelding over anderen had en welk voordeel ze daaruit kon halen. Je ziet dat mechanisme ook bij veel politici, mensen die echt in gelijkheid en rechtvaardigheid geloven, tot ze een zekere macht krijgen en plots geen enkele tegenspraak meer dulden. Was Benedetta een opportuniste die over haar visioenen loog om zo macht binnen het klooster te verwerven, iets waarvoor ze uiteindelijk veroordeeld werd? Misschien. Maar ik geloof vooral dat ze oprecht een intieme relatie met haar grote liefde Jezus nastreefde.

Aan intieme, bij voorkeur lesbische scenes ontbreekt het de film niet, en aan bloed, kots en pis evenmin, zoals we Paul Verhoeven kennen.

Efira: Ik hou van seks en bloed. Ik kan ertegen. Ik hou van fysieke cinema. Waar ik minder tegen kan – en ik spreek uit ervaring – is een regisseur die niet weet wat hij wil en zich achter zijn film verbergt. Als je Pauls filmografie kent, weet je op voorhand dat het lichamelijk en zinnelijk zal worden. Hij laat zich enorm inspireren door de schilderkunst van de oude Vlaamse meesters. Ook in de gore details. In de prachtige schilderijen van Breugel zie je op de achtergrond ook vaak een kerel tegen de muur pissen. Zo is het leven. Paul is geïnteresseerd in de waarheid van het lichaam. In al zijn manifestaties. Het erotische, het lelijke, het bloederige. Hij zoekt naar de waarheid en de waarheid is dat je niet aan het lichaam kunt ontsnappen.

Wat betekent religie voor jou persoonlijk?

Efira: Ik maak een onderscheid tussen geloof en kerk. De kerk is een politiek instituut. Geloof is daarentegen iets wonderlijks, iets intiems. Geloven dat er iets is dat groter is dan onszelf en ons beschermt? Dat geloof deel ik, maar dat gebruiken om politieke macht te verwerven? Nee, dank je. Er zijn voorbeelden genoeg van de nefaste gevolgen daarvan.

Je bent al jaren een vedette in Frankrijk, maar Benedetta is pas je eerste grote internationale hoofdrol. Zal er in je carrière een voor en na Benedetta zijn, denk je?

Efira: Voor mezelf wel. In de filmwereld is het, zeker vandaag de dag, uitzonderlijk dat je de tijd en het geld hebt om een unieke visie uit te werken. Als je dan deel mag uitmaken van een project als dit, met zo’n grote regisseur, dan zal je dat altijd bijblijven. Zoals ook mijn samenwerking met Justine Triet me anders naar mijn metier heeft doen kijken en me zelfvertrouwen als actrice gegeven heeft. Toen Paul me koos, zei ik: ‘Oké, ik kan dit. Ik volg je, voor en na.’ Wat Benedetta me daarnaast zal opleveren: geen idee.

Met Basic Instinct lanceerde Verhoeven indertijd de carrière van Sharon Stone, die ook een relatieve laatbloeier was. Heb je inmiddels al visioenen van Hollywood gehad?

Efira: Extátische visioenen. (lacht) Nee. Ik vind het een beetje jammer dat je je in een carrière moet beperken tot een land of taalgebied. Ik zeg niet dat er in Frankrijk op dit moment niets interessants gebeurt, integendeel. Er zijn weinig landen met zo’n divers cultuuraanbod, doordat de staat mee subsidieert en auteurs kansen biedt. Ik zie dat Marion Cotillard, Isabelle Huppert en Léa Seydoux grote films maken in Amerika, maar tegelijk ook kleine Franse. Dat vind ik fantastisch. Ik heb die kans voorlopig nog niet gehad, en uiteraard zou ik het graag eens proberen in Hollywood. Dan moet ik wel eerst mijn Engels bijspijkeren.

Benedetta had normaal vorig jaar al in Cannes moeten zitten. De opnames dateren zelfs al van drie jaar geleden. Voelt dat niet vreemd aan?

Efira: Ja, maar tegelijk is het een zegen dat ik daardoor drie jaar lang bij deze geweldige man heb mogen vertoeven. Pauls regie is de film. Je hoeft je nergens voor te schamen, je kunt zeggen wat je wilt, wat je op de monitor ziet, is wat je krijgt. Hij heeft vertrouwen in zijn kunst, maar is tegelijk heel bescheiden. Hij beseft dat anderen hem enkel dingen kunnen bijbrengen. Het was dan ook de meest liefdevolle, meest harmonieuze set die ik ooit heb meegemaakt. Heb je al eens goed op zijn blik gelet? Het is de blik van een guitige jongen, een jongen van 82.

Amen.