Met het rotambitieuze ‘Tenet’ duwt Christopher Nolan James Bond van zijn troon

Of het Christopher Nolan lukt om met zijn nieuwste spektakelstuk Tenet de Grote Terugkeer naar de bioscopen te bewerkstelligen, moet nog blijken. Wat nu al vaststaat: zijn rotambitieuze scifivariant op James Bond houdt u van de eerste tot de laatste minuut aan het grote scherm gekluisterd.

Een zwaar bewapend team bestormt de opera van Kiev. Ze vernielen cello’s, wiegen het publiek met gas in een diepe slaap en plaatsen tijdbommen. De held met dienst – ‘de protagonist’, zoals hij zichzelf later zal noemen – kan een catastrofe voorkomen, maar hij wordt zelf gevangen genomen en belandt op een stoel tussen twee treinsporen, met voor zich een beul met een tang die zijn tanden uittrekt zolang hij niet opbiecht wie hem heeft geholpen.

Het had de proloog kunnen zijn van de uitgestelde nieuwe Bondfilm, zij het dat die held niet Daniel Craig is, maar John David Washington, de charismatische zoon van Denzel Washington die twee jaar geleden doorbrak met zijn hoofdrol in BlacKkKlansman. De Bondwaardige actiescène is de proloog van Tenet.

En het 007-gevoel verdwijnt in de ruim twee uur die daarop volgen nooit helemaal. Tenet is ambitieuzer, origineler en humorlozer dan Bond, maar de blauwdruk blijft de spionagethriller, met alles erop en eraan: spectaculaire locaties, een race tegen de klok om een wereldramp te voorkomen, een mooie vrouw in een lastig parket (Elizabeth Debicki), een slechterik die het vanzelfsprekend slecht voor heeft met de mensheid (Kenneth Branagh), mysterieuze helpers (Robert Pattinson), piekfijne maatpakken, snelle wagens, onmogelijke missies en straffe stunts met vliegtuig, futuristische zeilboot of ouderwetse brandweerwagen.

Alleen blijft het niet bij wat gegoochel met de geplogenheden van een beproefd filmgenre. Nolan gebruikt de geruststellende vertrouwdheid met de codes en de archetypes van de spionagethriller om het grootst mogelijke publiek te verleiden nieuw terrein te verkennen en niet te panikeren als er eens een wat moeilijker woord gebruikt of ingewikkelder concept gehanteerd wordt – verwacht u aan termen als ‘entropie’ en ’temporele tangbeweging’. (Iets gelijkaardigs deed Nolan overigens al in zijn Inception (2010): daar gebruikt hij de codes en de structuur van de kraakfilm als springplank voor een heerlijk uitdagend concept over inbreken in andermans dromen.)

Andermaal toont Nolan dat hij niet bevreesd is voor ‘niks van begrepen’-reacties. Waarom zou hij ook? Het is bepaald niet de eerste keer dat zijn blockbusters eerder een verhoogde dan een verlaagde hersenactiviteit vereisen, en telkens raakte hij daar ook aan de bioscoopkassa mee weg. In Memento (2000) al vertelde hij achterstevoren het verhaal van een man die zich op een moordenaar wil wreken maar aan geheugenverlies lijdt. In Interstellar (2014) duurt de ene minuut (op aarde) jaren langer dan de andere (in de omgeving van een zwart gat).

En ook hier goochelt Nolan met de tijd, een gegeven dat je in film als in geen ander medium kunt manipuleren. Hij gaat zelfs nog een stap verder: entropie (een term uit de thermodynamica die betrekking heeft op de mate van wanorde in een systeem) kan net als tijd omgekeerd worden. Een goede raad: ‘Don’t try to understand it. Feel it’, zo zegt een wetenschapster na een korte poging tot wetenschappelijke verklaring in de film. Van belang voor het verhaal is alleen dat ‘geïnverteerde’ objecten en personen niet met de tijd mee- maar er tegenin gaan. Simpeler gezegd: ze gaan achteruit in de tijd in plaats van vooruit. Een kogel vertrekt van de inslag terug naar het vuurwapen, een boot vaart achteruit, een ontplofte auto is niet langer ontploft. The Matrix is er niets tegen.

Zowel de protagonist als de schurk gebruiken die technologie om hun doel te bereiken. U moet dus bij de pinken blijven, maar er is geen man overboord als u even de rol lost. Net zoals bij Memento, Inception, Dunkirk (2017) of Interstellar zult u sowieso op het puntje van uw stoel blijven zitten. Tenet is geen wetenschappelijke paper over tijdsomkering maar een van begin tot einde (en vice versa) opwindende, uptempo filmervaring die de voordelen van de allergrootste filmschermen – Imax, als het even kan – benut en profiteert van het talent van director of photography Hoyte van Hoytema en de rest van cast en crew. Nolan maakt er immers een erezaak van om met zijn complexe filmconstructies toch telkens een bom volk op de been te brengen. Het maakte hem lid van het helaas zeer selecte kransje regisseurs dat nog met de grootste budgetten spektakelstukken mag maken die geen franchise of superheldenuniversum uitbreiden maar trachten te verrassen. Dat wil hij graag zo houden.

Wegens zware concurrentie, een wat karikaturale slechterik, een onmogelijk nobele protagonist en licht op de lachspieren werkende oneliners als ‘onwetenheid is onze munitie’ en ‘we worden aangevallen door de toekomst’ valt Tenet buiten de top 3 van Nolans beste films – Interstellar, The Dark Knight, Dunkirk – maar daar kunnen we het overmorgengisteren over hebben. Eerst moeten de bioscopen gered. U zult het zich niet beklagen.