Amy Winehouse, 10 jaar na ‘Black to Black’: ‘Niemand heeft naar haar geluisterd. Jij niet, ik niet, niemand.’

Vandaag is haar tweede en laatste studioplaat Back to Black precies tien jaar oud, en het was afgelopen zomer vijf jaar geleden dat Amy Winehouse stierf. Knack Focus sprak met Asif Kapadia, de man die Amy’s songs als schatkaart gebruikte voor zijn hartverscheurende documentaire Amy.

Heeft iemand ooit zo mooi ‘no, no, no’ gezongen als Amy Winehouse, ruim vijf jaar geleden dood aangetroffen tussen drie lege flessen wodka? Denk niet dat u de onfortuinlijke chanteuse kent voor u Amy gezien hebt, de hartverscheurende documentaire die Asif Kapadia over haar draaide. ‘Toen hij de film bekeken had, zei mijn agent dat hij zich schuldig voelde. Goed zo.’

London girl gezegend met een fabelachtige soulstem scoort wereldhits met Back to Black en Rehab, weet met al dat geld en de plotse roem geen raad, valt voor de verkeerde vent, weigert iets te doen aan haar verslavingen, sterft te jong, geeft zo luie journalisten en bloggers de kans uit hun nek te kletsen over muzikanten die niet ouder worden dan 27 en wordt in de charts opgevolgd door Adèle. Daar is alles over Amy Winehouse toch mee gezegd? No, no nooo!

Integendeel zelfs. Regisseur Asif Kapadia, die naam maakte met een excellente documentaire over autocoureur Ayrton Senna, ging back to black. Hij nam de tijd om elke steen om te draaien en kwam terug met een aangrijpende en confronterende film die van Amy Winehouse weer een meisje met uitzonderlijk talent en een duistere kant maakt.

‘Ik heb deze documentaire voor Amy Winehouse en haar nalatenschap gemaakt’, zegt Kapadia. ‘Ik wil tonen hoe ze echt was. Ik heb hem ook gemaakt voor de vele mensen die haar goed gekend hebben, afgezien hebben maar zich nog nooit over haar uitspraken omdat niemand voor hen opkwam. En ten slotte meende ik dat ik er als filmmaker iets mee zeggen kon.’

De regisseur was destijds op voorstel van Universal Music UK om de docu te draaien ingegaan zonder veel over Winehouse te weten. ‘Ik had haar albums en ik wist dat haar leven nooit saai is geweest, maar ik was geen obsessieve fan. Ik wilde wel weten wat er precies met haar gebeurd was en vooral hóé dat heeft kunnen gebeuren terwijl we erop stonden te kijken. Hoe kan iemand vandaag de dag op die manier sterven?’

Kapadia kreeg de juiste mensen aan de praat. Naast Winehouse’ ouders en Blake Fielder-Civil, haar verguisde kortstondige echtgenoot, zijn dat onder anderen haar eerste manager Nick Shymansky, jeugdvriendinnen Juliette Ashby en Lauren Gilbert en topproducers Mark Ronson en Salaam Remi. ‘Het probleem van al die slechte tv-documentaires over Amy Winehouse is dat ze de echt belangrijke mensen niet aan het woord laten. Ze moeten het rooien met mensen die haar maar half kenden en blij zijn met het geld en de aandacht die ze daarvoor krijgen. In het begin wilden de echt interessante mensen uit haar omgeving ook met mij niet praten. Begrijpelijk. Amy is zo vaak door het slijk gehaald, ze wilden het niet nog erger maken. Vele intimi gruwden van het idee de zoveelsten te zijn die een Amy-verhaal verkópen. Mijn groot voordeel was dat ik tijd had om hun vertrouwen te winnen. Er was geen deadline. Wie vandaag niet met me wil praten, wil dat binnen drie of negen maanden misschien wel.’

Het deert Kapadia niet dat Mitch Winehouse, Amy’s vader, de film een schandaal noemt ‘waarvoor de makers zich diep moesten schamen’. ‘Ik behoor tot geen enkele cirkel. Ik had geen achterliggende bedoeling of geheime agenda. Ik heb Amy nooit ontmoet, ik kende haar niet. Ik wist van niks en zo heb ik het graag. Ik begin het liefst aan onderwerpen waar ik niets over weet. Ik ben het publiek. Ik praat met mensen en onderweg leer ik wel bij. Iemand vertelt wat over Amy dat me verbaast, de volgende gesprekspartner drukt me op het hart daar niets van te geloven, de volgende spreekt dat weer tegen: zo ging het er de hele tijd aan toe. De journalist in mij heeft overuren geklopt, maar uiteindelijk raak je er wel uit – bijvoorbeeld doordat meerdere personen hetzelfde zeggen en je vervolgens beelden vindt die dat ook staven. Zodra mijn getuigen begonnen te praten, was er vaak ook geen houden meer aan. Uren aan een stuk babbelden ze over dingen die hen zwaar op de maag lagen, leugens waar ze zich druk om maakten of over schuldgevoelens en woede. Ik ben op véél onverwerkte emoties gebotst.’

Amy Winehouse wordt in 1983 geboren in een Joods gezin in het noorden van Londen. Haar ouders gaan uit elkaar wanneer ze negen is. De kleine Amy blijft bij haar moeder, die in de documentaire opbiecht dat ze niet goed wist hoe ze moederlijk moest zijn en dat ze haar dochter een moeilijk kind vond. Haar vader, een taxichauffeur, zal pas veel later een belangrijke plaats in haar leven opeisen, wanneer ze succes begint te boeken.

Met een hele serie foto’s en amateurfilmpjes van een jonge, zeer levendige Winehouse herinnert de documentaire eraan dat het icoon ook gewoon kind en tiener geweest is. ‘Het einde lag jammer genoeg vast. Ik was vooral op zoek naar een begin. Ik was er pas gerust in toen die ik die beelden van een jonge Amy tegenkwam. Die zijn krachtig en tonen een facet waar je nog niet bij stilgestaan hebt. Ze kon bijvoorbeeld ontzettend grappig zijn. De beelden zijn crap, maar ze zijn wel echt, van gewone mensen die filmpjes maken met camera’s die ze niet onder de knie hebben. Noem me ouderwets maar ik wil textuur, realiteit, emotie. Amy is een emotionele reis, en dat ervaar je overigens het best op een groot scherm en tussen mensen die met je meehuilen zonder het beeld te pauzeren voor een kop koffie.’

Zorgeloos zijn Winehouse’ tienerjaren niet. Ze ontwikkelt boulimie, waar ze in tegenstelling tot haar vriendinnen nooit meer van af raakt. Haar broer noemt boulimie zelfs de ware oorzaak van haar overlijden: de eetstoornis zou haar gestel verschrikkelijk verzwakt hebben. Zodra ze het zich financieel enigszins veroorloven kan, verlaat Winehouse haar moeder en betrekt ze een flat in Camden. ‘Dit is een London story. Amy was een Camden girl. Iedereen wilde in dat deel van de stad wonen. Camden is cool, edgy, bevolkt met muzikanten, geplaagd door drugs.’

Is het leven een groot gevecht, in de muziek lijkt niets Winehouse moeite te kosten. Vanaf haar vijftiende werkt ze aan haar eigen songs. Op haar zestiende zingt ze in het National Youth Jazz Orchestra – thuis werd er naar Ella Fitzgerald, Dinah Washington, Ray Charles, Sarah Vaughan en Frank Sinatra geluisterd. In oktober 2003, op haar twintigste, brengt ze een eerste album uit: Frank. De pers reageert enthousiast op de jazzy, eigen nummers en vergelijkt haar met Sarah Vaughan. Over de verkoop kan ze evenmin mopperen, maar het dak gaat er pas in 2006 af, met het album Back to Black en de hits Rehab en Valerie (een Zutons-cover op Mark Ronsons album Version). Winehouse ruilt de warme jazz in voor gemene soul die door merg en been snijdt. Wereldwijd gaat men overstag voor de uitzonderlijke stem die je terugvoert naar de hoogdagen van Etta James, Aretha Franklin of The Shangri-Las. Heel Londens en 21e-eeuws blijven haar accent, eyeliner, tattoos en haardos.

En dan zijn er nog haar teksten, waarin ze openhartig de pijn beschrijft van een stukgelopen relatie, zich verzet tegen de suggestie om naar een ontwenningskliniek te gaan of de ziel blootlegt van meisjes die braaf zijn niet ambiëren. ‘Ik heb geleerd hoe geestig en intelligent Amy wel was, maar de grootste revelatie waren haar teksten’, knikt Kapadia. ‘Ze was een begenadigde schrijfster. Ik schrok toen ik haar songteksten onder de loep nam. Amy schreef over zichzelf. Het antwoord op al onze vragen lag daar de hele tijd. Ze zong over wat er scheelde maar we luisterden niet. Jij niet, ik niet, niemand. Met haar songs als schatkaart ging ik op onderzoek en vond ik elke straat, pub en persoon waar ze naar verwijst terug.’ ‘Ik zou nooit iets schrijven dat niet persoonlijk is,’ hoor je Winehouse zeggen in de docu, ‘gewoon omdat ik anders het verhaal niet juist zou krijgen.’

‘You should have known from the jump, that you always get dumped, So dust off your fuck-me pumps’, ‘I cheated myself, like I knew I would, I told you I was trouble, You know that I’m no good’, ‘I’ll be some next man’s other woman soon.’: Kapadia raakt niet uitgepraat over Winehouse’ schrijfkunsten. ‘Ze bootst geen Amerikanen na, ze kletst niet uit haar nek, verzint geen domme rijmwoorden. Zoals alle heel goede schrijvers is ze heel specifiek en emotioneel goudeerlijk. Haar zuinige maar o zo krachtige bewoordingen doen me aan Raymond Carver denken. En dat op haar leeftijd.’

Ook voor de grote faam en het dito geld van Back to Black worstelde Winehouse met ernstige gezondheidsproblemen en een gruwelijke alcoholverslaving. Nu ze een ster is, smeren de media haar dronken stommiteiten graag breed uit. Er wordt haast gejubeld wanneer het meisje dat ‘They tried to make me go to rehab, I said, no, no, no’ zong de afkickcentra in moet. Ze slaat bovendien de hartenbreker aan de haak over wie ze in Back to Black zong. Maar haar tweejarig huwelijk met Blake Fielder-Civil is geen plezierrit. Hij leert haar crack roken. Foto’s van hoe ze elkaar toetakelen worden paginagroot afgedrukt. In 2008 moet Fielder-Civil voor mishandeling de cel in. Ook Winehouse wordt later voor mishandeling veroordeeld.

Amy Winehouse had allicht zelf het grootste aandeel in haar eigen ondergang, maar veel hulp kreeg ze niet. Met haar grote liefde valt niet samen te leven. Wanneer ze op het Caraïbische Saint Lucia herstelt van een bijna fatale overdosis, komt haar vader haar opzoeken, met een filmploeg in zijn zog. Voor het oog van de camera berispt hij haar. Moeder had haar eerder al een open brief gelapt in de tabloid News of the World. ‘Vergeet even dat je een superster bent’, had ze geschreven. Een fluitje van een cent als je moeder je in een rioolkrant de les spelt.

Op de beelden van haar laatste optreden, op 18 juni 2011 in Belgrado, zie je dat ze zo ver heen is dat ze niet meer op haar benen kan staan. Ze vergeet te zingen en wriemelt maar wat in haar haar terwijl het publiek begint te jouwen. ‘It’s never safe for us, not even in the evening, ‘cos I’ve been drinking’, prevelt ze in wat Just Friends moet zijn. Nooit ofte nimmer had Amy Winehouse die dag op het podium mogen staan. Vriend, vader, manager, platenbons, organisator, loopjongen: iemand had haar in bed moeten leggen. Na het fiasco in Belgrado wordt de Europese tournee afgebroken. Op 23 juli wordt ze dood in haar huis aangetroffen. De media kakelen de eerste dagen over een overdosis drugs, maar het was wodka. Ze had 4,16 promille alcohol in haar bloed. Winehouse heeft zich doodgedronken.

Volgens Kapadia houdt zijn film ons allen een spiegel voor. ‘Waar ook ter wereld, we keken allemaal naar de foto’s en de nieuwsbulletins. We bespraken ze. We lachten ermee of we verfoeiden ze. Iedereen zag haar zienderogen achteruitgaan. Haar dood was dus geen verrassing. Het was duidelijk dat dat kon gebeuren. Niemand hield haar tegen. Integendeel, we bleven betalen om haar optredens bij te wonen, ook al wisten we dat ze ziek was. Sommigen hoopten erop dat ze weer iets verschrikkelijks zou doen zodat er achteraf met haar gelachen kon geworden. Londen, mijn stad, barst van de verbazend creatieve mensen maar heeft ook een duistere kant. In de pubs betaalde men Amy drankjes, in de hoop dat ze iets stoms ging doen. Dat is héél raar. Dat is de wereld waarin we leven.’

Kapadia wil dat film de kijker met een ongemakkelijk gevoel achterlaat. ‘In mijn familie zijn er problemen met depressies, schizofrenie en verslavingen. Dat je spot met mensen die ziek zijn, gaat er bij mij niet in. Waarom vernederen we iemand die ziek is? Hoe komt het in je op dat zoiets cool is? Ik hoop dat Amy tot nadenken stemt. Misschien reageren we beter als we nog eens zoiets zien gebeuren. Mijn agent in Amerika zei dat hij zich na de film schuldig voelde. Goed zo. Sommige agenten nemen 20 procent van de gages zonder zich te bekommeren over de toestand van hun artiest. Ook de entertainmentbusiness mag eens in de spiegel kijken.’

Niels Ruëll