In Archief van verloren kinderen doet Valeria Luiselli verslag van een huwelijkscrisis die leidt tot een reis door de VS. Een reis die ontspoort in een verhaal over kindvluchtelingen en het schrijnende onrecht dat hen wordt aangedaan. ‘Privéfirma’s bewaken de grens. Hoe meer kinderen zij vangen, hoe meer winst ze maken. Hoe pervers kun je zijn?’
Schrijven doe je voor het nageslacht, zo luidt de pennenwijsheid, maar Valeria Luiselli schrijft door haar nageslacht. Haar essaybundel Vertel me het einde, in 2017 door Knack Focus verkozen tot het boek van het jaar, is ontstaan op vraag van haar kinderen. Die wilden weten hoe het zal aflopen met al de kindvluchtelingen die aan de Amerikaanse grens in opvangkampen stranden. Worden ze teruggestuurd, waar zijn hun ouders en waarom laten we dat schrijnende onrecht betijen?
Vertel me het einde was een noodzakelijke zijsprong. Luiselli was al langer bezig aan een boek over de Amerikaanse vluchtelingencrisis. Een boek waar ze vier jaar lang aan werkte. Een boek dat ze eigenlijk niet eens wilde schrijven.
‘Oorspronkelijk wilde ik eindelijk eens over Zuid-Afrika schrijven. Mijn vader was de eerste Mexicaanse ambassadeur in Zuid-Afrika en ik heb er in mijn jeugd Nelson Mandela leren kennen. Het was een turbulente periode voor die ontwakende natie en ik zat er met mijn neus bovenop. Ik wilde terug naar Zuid-Afrika, maar ik had een probleem met mijn visum. De kans bestond dat, zodra ik de VS verliet, ik daar niet meer toegelaten zou worden. Amerika was mijn gevangenis geworden en net op dat moment sijpelden de eerste berichten over de vluchtelingencrisis binnen. Meteen wist ik dat ik daarover moest schrijven. Terwijl ik aan Archief van verloren kinderen werkte, ontstond de noodzaak om een bondiger essay te schrijven over het thema. Dat is dan Vertel me het einde geworden. En omdat onze Zuid-Afrikaanse reisplannen in het water vielen, hebben we besloten om een roadtrip door de VS te maken.’
‘Originaliteit is overschat. Daar hechten we in de kunst te veel belang aan.’
Archief van verloren kinderen begint als een roadnovel, een genre dat tot het Amerikaanse literaire patrimonium behoort, met On the Road van Jack Kerouac als lichtend baken. Luiselli zet het genre wel volledig naar haar hand. Ze vertelt over een vrouw die plots met een huwelijkscrisis geconfronteerd wordt. Zonder dat ze het doorhadden, stelt een koppel vast dat ze uiteengedreven zijn: zij waande zich gelukkig, hij wil onverwacht alleen op reis. Om hun huwelijk te redden besluiten ze om samen een rondreis te maken, met als extra stressor twee kinderen op de achterbank. Terwijl Amerika aan hun raampjes voorbijrolt, denkt de vrouw na over het concept ‘gezin’ en wat het betekent als kindvluchtelingen van hun ouders gescheiden raken. Gaandeweg nemen de kinderen het verhaal over en de roman verandert in een grimmig sprookje, een Hans en Grietje maar dan zonder broodkruimels.
Een koppel dat hun huwelijk probeert te redden door op reis te vertrekken – erg slim lijkt me dat niet.
Valeria Luiselli: Irrationaliteit is de tol van de liefde. Mensen in crisis nemen geen logische beslissingen. Het vrouwelijke hoofdpersonage zoekt een uitweg, ademruimte om haar relatie van frisse lucht te voorzien. Dat ze haar gezin in een auto propt, lijkt niet erg verstandig, maar haar appartement in New York was ook benauwend geworden. Nu zitten alle gezinsleden op elkaars lip. Er is geen ontkomen aan. Voor haar is het de laatste strohalm. Als dit niet werkt, dan valt het gezin uiteen. Dat schept spanning, en ik was ook geïntrigeerd door haar gemoedstoestand: hoe kijk je naar de wereld als de kans bestaat dat dit de laatste keer is dat je gezin samen is? De horizon kan verlossing brengen, of eenzaamheid en verdriet, en door die onzekerheid ga je alles veel intenser bekijken.
De roadtrip is ondertussen een klassiek thema in de Amerikaanse literatuur. Had je geen schrik om in herhaling te vallen?
Luiselli: Om te beginnen vind ik originaliteit overschat. Daar hechten we in de kunst te veel belang aan. Verhalen worden altijd herverteld, en elke generatie interpreteert de literaire thema’s op een nieuwe manier. In zekere zin kun je beweren dat Jack Kerouac de Odyssee herschrijft, en hem zul je ook geen gebrek aan originaliteit aanwrijven.
Eens uit New York lijkt de hemel open te breken. Jij woont al een paar jaar in The Big Apple. Had je de behoefte om aan de stad te ontsnappen?
Luiselli: New York is een bubbel, een stad die zeer op zichzelf gericht is en dat ook van haar bewoners eist. Eens je de stad verlaat, ontdek je dat er nog een heel ander Amerika bestaat, een binnenland waar Trump wél populair is, bijvoorbeeld. Dat was schrikken. Het verraste me hoe groot en loyaal zijn aanhang is.
Zijn verkiezing kwam voor jou als een schok?
Luiselli: Dat hadden we inderdaad totaal niet zien aankomen – blijkbaar leefden we met oogkleppen op. Toen hij verkozen was, heb ik gedanst om alle frustratie uit mijn lijf te krijgen. Daarna hoopten we op een afzettingsprocedure, maar ondertussen heb ik me bij zijn presidentschap neergelegd. Het zou me niet verwonderen dat hij herverkozen raakt. In New York begeef ik me vaak in politiek linksere kringen, maar door te reizen heb ik gemerkt hoe zijn boodschap aanslaat bij een groot deel van de bevolking. Het gebrek aan politiek verzet baart me wel zorgen. We laten ons te gemakkelijk afleiden door de dagelijkse Trumphysterie. Het is één grote pr-show waar we ons blind op staren terwijl er op de achtergrond almaar verder aan onze burgerrechten wordt geknaagd. Toen in 2013 het NSA-schandaal uitbarstte, had ik een revolutie verwacht, een opstand tegen de overheid met Snowden als martelaar. Maar we deden niets, en de onthullingen blijven zich opstapelen. Onze privacy wordt elke dag te grabbel gegooid en aan de hoogste bieder verkocht.
Onlangs sprak ik met Dave Eggers, en het baart ook hem zorgen hoe gemakkelijk we onze privacy opgeven. Maar wij zijn wel de schuldigen: wij staan onze data vrijwillig af in ruil voor een paar likes.
Luiselli: Akkoord, maar dat betekent niet dat de overheid lijdzaam moet toezien. Er moeten veel strengere regels komen. Het is de taak van de overheid om haar burgers te beschermen, ook tegen hun eigen dwaasheid. Hoe lang zal het duren voor verzekeringsmaatschappijen die data opkopen en tegen ons zullen gebruiken? Excuseer, meneer, mevrouw, maar uw levensstijl rechtvaardigt een verdubbeling van uw premie. Nu al trappen veel mensen in de val: ze kopen een DNA-kit die hun genetische afkomst onthult. Leuk om te weten vanwaar je afstamt, maar je hebt wel je DNA aan een bedrijf verkocht, en niet alleen jouw DNA maar ook dat van de helft van je kinderen. Hoe onethisch kun je als ouder zijn?
Halverwege je roman geef je een stem aan de kinderen. Plots nemen zij het verhaal over. Vanwaar die keuze om hen aan het woord te laten?
Luiselli: Omdat zij de spil van het gezin zijn. Ongeacht hoe de reis afloopt en ongeacht de huwelijkscrisis, zij zijn de toekomst, zij zullen blijven bestaan. In die zin is elk verhaal een verhaal door en voor kinderen. Zij zullen later over ons vertellen, wij blijven enkel voortleven in hun herinneringen. Dan lijkt het me maar normaal dat ik hun visie ook breng. Hoe kijken zij aan tegen hun leeftijdsgenoten die aan de grens in kampen worden opgesloten? Hoe gaan zij om met de berichten over kinderen die alleen moeten reizen, hoe reageren zij op de foto van Aylan? Zij hebben ook een heel andere blik op de wereld. Zaken die wij al lang als normaal beschouwen kunnen voor hen nog magisch zijn. Hun naïeve blik kan je eigen vastgeroeste visie opfrissen. Volwassenen beschouwen naïviteit vaak als een negatieve karaktertrek, maar onbevangen naar de wereld kijken kan zeer verrijkend zijn.
‘Terwijl we ons blindstaren op de pr-show van Trump wordt er almaar meer aan onze burgerrechten geknaagd.’
Tijdens de reis blijft de vrouw dwangmatig piekeren over de kindvluchtelingen. Je voelt als lezer haar frustratie. De woede zit blijkbaar diep?
Luiselli: Ze hoeft maar om te kijken om haar kinderen op de achterbank te zien spelen. Het contrast met opgesloten kinderen kan niet groter zijn. Wie ook maar een greintje empathie heeft, beseft dat de Amerikaanse overheid een misdaad tegen de menselijkheid begaat. Al onder Obama werden kinderen in detentiecentra opgevangen, maar Trumps beleid heeft alles veel erger gemaakt, ook omdat het nu privéfirma’s zijn die zogezegd de grens bewaken. Hoe meer kinderen zij vangen, hoe meer winst ze maken. Hoe pervers kun je zijn? Overheidsinstanties als Homeland Security en ICE (Immigrations and Customs Enforcement, nvdr) dragen een verpletterende verantwoordelijkheid. Sommige mensen zitten al een jaar vast, zonder gehoord te worden, zonder een advocaat, en dat terwijl ze als asielzoekers recht hebben op een faire procedure. Maar ze beschikken niet over papieren. Ze zijn letterlijk naamloos en juist die anonimiteit maakt hen tot makkelijke slachtoffers. De staat kan hen straffeloos als vee behandelen. Dat is wraakroepend voor een land dat ontstaan is uit immigratie.
Kijk je anders naar de wereld eens je kinderen hebt?
Luiselli: Moeilijke vraag. Is mijn blik op de wereld veranderd omdat ik nu kinderen heb, of gewoon omdat ik ouder ben geworden? Sowieso verschuift het zwaartepunt: eens je een kind hebt, ben jij niet meer de belangrijkste persoon in je leven. Zodra je kind geboren is, voel je meteen dat je verantwoordelijk bent voor dat wezen.
Ga je anders schrijven door een kind?
Luiselli: Je gaat alvast anders leven. Aangezien literatuur een kristallisatie is van wat in je leven gebeurt, zal de geboorte van je kind ongetwijfeld een impact hebben op je schrijven. Mijn eerste boeken waren een vorm van zelfonderzoek, de laatste paar jaar zoek ik meer de dialoog op. Ik heb het gevoel dat ik met mijn werk in gesprek treed met de maatschappij. Vertel me het einde is bijvoorbeeld ontstaan in de rechtbank waar ik als tolk optrad voor kindvluchtelingen die hun verhaal aan een rechter moesten vertellen. Bij elke hoorzitting dacht ik: dit had mijn zoon of dochter kunnen zijn. Terwijl ik vroeger graag alleen aan een schrijftafel zat, zoek ik tegenwoordig meer de samenwerking op.
Hoe moet ik me dat voorstellen?
Luiselli: Wel, onlangs heb ik in Nevada meegewerkt aan een voorstelling met de Mojave-dichteres Natalie Diaz waarbij we aandacht vroegen voor het geweld tegen vrouwen. Dat soort samenwerkingen wil ik vaker doen. Op dit moment werk ik aan een performance over re-enactments. Er bestaan valse dorpjes waar mannen zich verkleden als cowboys en tot in het kleinste detail scènes uit het Wilde Westen naspelen. Die re-enactments lokken hordes toeristen. Je hebt hetzelfde met hobby-acteurs die de Burgeroorlog doen herleven en soms wekenlang in kostuums door de bossen hossen. Wel, ik wil hetzelfde doen, maar dan met de vrouwelijke slachtoffers van de Mexicaans-Amerikaanse oorlog. Texas was oorspronkelijk Mexicaans gebied, maar na de oorlog werd de staat bij de VS ingelijfd. Zo is ook de grens opgeschoven, de grens waar nu opnieuw zoveel vrouwen en kinderen omkomen. In die hervertellingen worden de mannelijke soldaten altijd geroemd en geëerd, maar zoals bij elke oorlog sterven er ook veel vrouwen, en hun namen halen zelden de geschiedenisboeken. Dat wil ik aanklagen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
