‘Niemand is een figurant’

Rudi Vranckx treedt in de voetsporen van Stanley en trekt zes weken lang op ontdekking door Congo. ‘Ik wil een ander verhaal brengen dan wat de massamedia doorgaans vertellen.’

1879: Koning Leopold II stuurt de Brits-Amerikaanse ontdekkingsreiziger Henry Morton Stanley de Afrikaanse brousse in, op zoek naar waardevol grondgebied. Een paar jaar later wordt Congo Vrijstaat, de eerste en enige Belgische kolonie, officieel op de kaart gezet.

2010: VRT zendt Rudi Vranckx uit om de route van Stanley over te doen, op zoek naar waardevolle verhalen. Gewapend met een oude koloniale reisgids, geperst in 1958, trekt hij alle windrichtingen uit en praat hij met iedereen die zijn pad kruist. Zo wil hij achterhalen hoe het land er voorstaat bij de vijftigste verjaardag van zijn onafhankelijkheid.

‘Een jongensdroom’, noemt Vranckx de zevendelige documentairereeks Bonjour Congo. ‘Als snotneus van zeven kreeg ik in de klas bezoek van pater Fons. Die kwam ‘over de negerkes vertellen’. Een cadeau, voor iemand met zoveel verbeelding als ik. Ik zag het volledig voor me hoe zwetende mannen zich met machetes een weg baanden door de Afrikaanse brousse. Ik had toen al bijna mijn koffers gepakt. (Lacht)‘

Je koestert duidelijk bewondering voor Stanley. Heb je daarom zijn route gevolgd? Rudi Vranckx: Ach, Stanley! Niet lang na het bezoek van pater Fons ben ik naar het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren getrokken. Daar hebben ze een Stanley-archief. Ik heb er zijn notaboekjes ingekeken – zeer nauwkeurige beschrijvingen van zijn tochten – en zijn correspondentie met Leopold gelezen. Toen ik de kans kreeg om deze reportagereeks te maken, wilde ik absoluut op dezelfde manier het land binnenkomen. Hoe zou je zelf zijn? Ik heb trouwens net zoals Stanley dagboeken bijgehouden en kaarten getekend. Die komen in mijn boek De ontdekking van Congo.

Boeren, rebellen, scholieren en professoren: je geeft iedereen een stem.

Vranckx: Klopt, en niemand is een figurant. Ik wilde een ander verhaal brengen dan wat de massamedia doorgaans vertellen. Een verhaal dat blijft hangen. Dat kun je het best als je gewone mensen vanuit persoonlijke ervaringen aan het woord laat. ‘Hun’ wereld wordt dan plots ‘mijn’ wereld. Alleen door al die verhalen te verweven kun je het Congo van vandaag begrijpen.

Heb je ook niet oog in oog gestaan met een zilverruggorilla? Vranckx. Ik wilde per se zo’n aap – een bedreigde diersoort – zien. Bij ieder bezoek aan Afrika, stond het al op mijn to do-lijstje. Tot nu toe was het me niet gelukt, maar nu is het er eindelijk van gekomen. Al heeft het me een loodzware trip door de brousse gekost.

Is je kijk op het land fel veranderd door deze reeks? Vranckx: En of. Ik was niet immuun voor de clichés over Congo en de Congolezen: altijd lachend, immer corrupt. Gaandeweg heb ik andere gezichten ontdekt: bij elk gesprek vormde zich een nieuw beeld over het land en zijn inwoners. Weet je, van zo’n reis word je ofwel cynisch, ofwel empatisch. Het eerste is geen optie voor mij, integendeel, het zou misplaatst zijn. Ik heb ervaren hoe mensen ondanks de bedenkelijke omstandigheden waarin ze leven toch de kracht vinden om door te gaan. Zoals een student doodleuk zei, toen ik hem ontmoette ergens halverwege zijn drie weken durende tocht richting de universiteit: ‘C’est comme ça au Congo.’ In Congo aanvaarden ze de dingen zoals ze zijn.

Je hebt onnoemelijk veel mensen ontmoet. Wie is je het meest bijgebleven? Vranckx: Nicole Merlo, eigenares van 4000 hectaren grond, boerin in hart en nieren, adoptiemoeder van veertien oorlogswezen en stichter van een school. Nicole nam me mee naar de ruines van haar boerderij. Rebellenleider Laurent Nkunda eiste die enkele jaren geleden op en maakte er zijn hoofdkwartier van, inclusief munitieopslagplaats. Een drama, natuurlijk, maar wat een vrouw! Ze had echte koloniale manieren.

Pardon? Vranckx: Nicole is geboren en getogen in Congo. Ze was een bevoorrechte getuige van enkele gruwelijke momenten in de geschiedenis van het land en dat heeft haar doen en denken gevormd. Ik deelde niet altijd haar mening, maar herkende mezelf in haar – haar gebetenheid, koppigheid en strijdlust. (Zwijgt even en bijt op zijn onderlip) Sorry, ik heb het nog altijd moeilijk om over haar te praten. Nicole was al een tijdje ziek en is kort na de opnames gestorven. De trip die ze met mij maakte, was een vorm van afscheid. Ik zal haar nooit vergeten.

Elisah Vandaele