Theater: Laatste Liefde, De Parade en de Beursschouwburg

Johan Reyniers debuteert als theaterauteur met ‘Laatste Liefde’ maar hij mist de gave om met een gegeven op de loop te gaan.

Om de vijf voet werd Johann Wolfgang von Goethe verliefd. Dat het telkens fout liep ligt niet aan de vrouwen maar aan hemzelf. Uitgangspunt van Goethe’s denken is de overtuiging dat elke mens de natuurlijke aanleg heeft zijn moreel gedrag zelf te kunnen bepalen. Dat gold echter niet voor de vrouwen die zijn amoureuze snaren hadden geraakt. Bezitsdrang ging bij Goethe hand in hand met afgunst en jaloersheid. En maar verliefd blijven worden. Op 73-jarige leeftijd wordt de grootste schrijver van zijn tijd in 1822 stapel op de 19-jarige Ulrike von Levetzow. Kort daarop vraagt hij haar ten huwelijk, maar zij wees zijn aanzoek af. Veel woorden heeft hij in zijn geschriften niet aan Ulrike besteed. Enkel een gedicht. Dat hij kort nadat hij het deksel op de neus kreeg, geschreven heeft. Elegie von Marienbad.

Eerste tussenspel:

Vrouwen zijn in de wolken als een liefdesgedicht voor of over hen is geschreven. Het ontgaat ze blijkbaar dat dichters bedriegers zijn. Goedaardige, dat wel, maar toch… Alle liefdesgedichten, maar dan ook alle, zijn niet geschreven voor de geliefde, of voor een komende, bestaande of voorbije relatie, maar voor de gratie en glorie van de dichter zelf. Geen enkele dichter schrijft voor iemand of naar waarheid over iets anders. Alles en iedereen is gebruiksmiddel voor zijn literaire productie, de poëzie voorop. In dat opzicht verschilt de dichter niet van een marktkramer, wiens kaas veel beter is dan die van zijn buurman, omdat het ‘zijn’ kaas is.

Het gedicht in kwestie, een klaagzang, wordt beschouwd als het belangrijkste uit de laatste creatieve periode van Goethe. Het werd geschreven tussen 5 en 12 september 1823. De passie van Goethe voor Ulrike was voor Johan Reyniers het basisvoedsel voor zijn eerste theatertekst, Laatste Liefde ( * * ). Reyniers is tien jaar directeur geweest van Kaaitheater. Hij heeft dus heel wat voorstellingen achter de kiezen. Voorstellingen zonder een liefdesaffaire zijn op één hand te tellen. Verwondering wekt het dus niet dat zijn eerstgeborene over de liefde gaat. Dat mag, over de liefde kan niet genoeg geschreven worden, maar is het geschrevene relevant? Een gedicht, een toneelstuk moet een brug hebben met een recente gebeurtenis, om de toeschouwer een ruimtereis te laten maken, zo niet is het literair product waardeloos. Geen kunst zonder hinkelspel in tijdsvakken, poëzie is politiek en een anatomie van de psychologische beginselen die tot een creatie hebben geleid.

Tweede tussenspel:

Is er ooit iemand nagegaan of er meer gedichten over de liefde dan over de dood geschreven zijn? En hoeveel het er samen zijn, in vergelijking met de totaliteit van alle andere? Neen, dat heeft niemand gedaan en zal niemand ooit doen. Omdat er meer getallen ná dan vóór de komma zijn. Want buiten de gedichten die over de dood of over de liefde gaan, gaan er ook heel wat gedichten over iets anders, maar zit de dood of de liefde verscholen op de zolder, de kelder, het tuinhuis, of is onder de mat geveegd. Zelfs als het gedicht over het weer gaat, dan nog heeft het het bloed van de liefde en/of de dood in zijn feces. Kortom, de grootsheid van de poëzie is vrouwelijk. Zij is liefde én dood. Zelfs voor de homo.

Goethe’s laatste liefde was voor Johan Reyniers een manier om af te rekenen met het ouder worden. Iets wat alle mannen hebben en afwentelen op vrouwen. Zij verjongen hun vrouwen als ware het een kuur. De meeste mannen kunnen dat op een redelijke manier verwerken. De ene door verliefd te worden op de jonge spruitjes of worteltjes van hun groentetuintje, de andere door een kunstvorm te hulp te roepen. Zo denk ik er al jaren over en Johan Reyniers is overigens ook die mening toegedaan. De voorstelling is nog maar pas begonnen of de verteller van dienst zegt: ‘In één van zijn romans laat Goethe een personage in een dagboek noteren hoe een bejaarde man werd kwalijk genomen dat hij zich voor jonge vrouwen interesseerde. “Het is de enige manier,” zo had de man zich verdedigd, “om je te verjongen, en dat wil toch iedereen.”

Wat volgt is het verhaal van een verjongingskuur, althans een poging, en een poging die mislukt, gezien de afwijzing van Goethe’s huwelijksaanzoek. Maar misschien is de poging toch niet mislukt. Een verliefdheid is al een verjongingskuur.

Derde tussenspel:

Theater is spreken vanuit de stilte. Wat er gezegd wordt, wordt gezegd om stiltes te creëren. Geen stille stiltes maar stiltes die tot nadenken stemmen. Drama’s verwekken vanuit mysteries die leiden naar verscheurende conflicten bij de toeschouwer. Lukt dat dan heeft dat botsende meningen tot gevolg. De meeste producties, en meer dan negentig procent van de nieuwe toneelteksten, laten de toeschouwer echter koud, omdat het feiten verhaalt op een manier die niet doordringt tot de ziel. Bovendien wordt al te vaak de ruimte met accessoires gecoiffeerd die er niet wezenlijk toe doen. Ze zijn logisch, maar dat is nu net wat het theater kan missen als kiespijn. Logica in het theater levert een productie op, een lichaam dat geen kreet uitstoot. Geen doodsreutel en geen liefdeslied.

Al wat u zonet gelezen hebt is boeiender dan de voorstelling. Johan Reyniers is een intelligent man, een aimabele kerel, maar hij mist de gave om met een gegeven op de loop te gaan. Een theater is geen aula. Wat de bezoeker te zien en te horen krijgt is sprokkelwerk van een docent, die het werk van zijn professor naar zijn hand heeft gezet. De voorstelling duurt iets meer dan een uur. Het boeiendste is de voordracht door Johan Heestermans van Goethe’s gedicht. In het gedicht zit het ganse scala van emoties, verweven met diverse vormen van zelfverwijt. Goethe komt tot inzicht hoe dwaas hij is geweest. Het huwelijksaanzoek een belediging voor het meisje was. De verliefdheid een gebeuren is die zijn reputatie schaadt.

Was Johan Reyniers vanuit het gedicht vertrokken had hij een boeiende voorstelling gemaakt. Hij heeft echter het weinige wat over de affaire tussen Ulrike en Goethe geweten is op een rijtje gezet en daar verteltheater van gemaakt. Nooit eens een zijsprongetje, een tussenspel als wekker, u weet wel, dat ding dat meestel een slag, een uitzonderlijke keer een streling krijgt. Het was dan ook onmogelijk voor regisseur Rudi Meulemans om de deeg te laten rijzen en een brood te bakken waaraan men het graan, de boer en de bakker herkent. Als zelfs de toeschouwer ziet dat de acteurs Tom de Hoog, Ina Geerts en Johan Heestermans met lange tanden eten, ja, dan is het applaus er niet voor de productie maar voor de groet.

Guido Lauwaert

Laatste liefde – Johan Reyniers – productie De Parade & Beursschouwburg – www.deparade.be