Theater: Een hommage aan het theater (en het leven)

Ivo Van Hove regisseert twee stukken van Ingmar Bergman in een fabuleus decor van Jan Versweyveld. Machtig viersterrentoneel.

Cineast Ingmar Bergman heeft een helder parcours afgelegd, zijn palmares bekijkend. Het centrale gegeven blijft echter altijd gelijk: Heeft het toneelleven zin?

Een tweede merkwaardige zaak is dat het individu onderdeel is van de maatschappij. Film na film, en dan hebben we het over de films waarin Bergman onzichtbaar maar dominant aanwezig is, verschuift de klemtoon. In zijn eerste film uit 1944, De kwelling, heeft elke mens zijn sociale plaats en waarde, en dit binnen de morele wetten van de maatschappij. In zijn latere speelt de maatschappij niet langer de hoofdrol, maar het individu. Het openbare leven wordt verruild voor het innerlijke. Het duidelijkst komt dat tot uiting in Vrouwendroom, De maagdenbron, Persona, Het slangenei, een zwaar onderschatte film, en de televisieadaptatie Na de repetitie.

Ivo van Hove is een lepe kerel. Hij heeft van twee van de genoemde titels één toneelstuk gemaakt. Niet vermengd maar tegenover mekaar gezet, gescheiden door een pauze. Hij maakt dat twee geestelijke oorlogen de toeschouwer duidelijk worden. Beide draaien om een actrice, die model staat voor al de spelers van het gezelschap.

Vertrekkend vanuit die overweging blijkt dat Na de repetitie/Persona ( * * * * ) een hommage is van Ivo van Hove aan zijn acteurs én een applaus van de acteurs aan de regisseur. De acteurs van Toneelgroep Amsterdam zijn klasbakken, maar sterren zijn ze nog niet bij hun intrede. Dat worden ze tijdens hun verblijf bij het hoofdstedelijke gezelschap. En eenmaal die status bereikt, zijn ze klaar om uit te zwerven. Het is opvallend dat geen vertrekkende acteur dat met slaande deuren doet. Er zullen wel eens botsingen zijn – overal is wat – maar ze wegen niet op tegen de knuffels. Heel die leerschool en de psychologische verhouding tussen beide partijen is prachtig in beeld gebracht door scenograaf Jan Versweyveld

Na de repetitie speelt zich af in de besloten ruimte van de repetitieruimte. De regisseur [Gijs Scholten van Aschat] wil voor de zoveelste maal zijn droomstuk, Droomspel van August Strindberg opzetten, en is even nagebleven. De regie is nooit af. Daar worstelt hij mee. De crisis wentelt hij af op de jonge hoofdactrice [Karina Smulders], die na de repetitie een armband komt zoeken. Een uitvlucht om haar verliefdheid te uiten. De regisseur doorziet haar. Via een scène uit het stuk komt het tot een amoureuze scène. Die fake blijkt te zijn. Hij is al te ver in de droomwereld van het toneel. Niets helpt, zelfs geen herinnering, bij monde van een oude geliefde [Marieke Heebink]. Hij kan slechts liefde veinzen. Dat is zijn ware crisis. En daar moet je maar mee zitten en regisseren. Terwijl je het oprecht meent. Al die verliefdheden op dé favoriete acteur [m/v] helpen geen ene moer om de perfecte regie te realiseren. De problematiek van Na de repetitie weerspiegelt het leven van Ivo van Hove zelf.

Persona gaat ook die richting uit, maar deze keer staat niet het regisseren maar het acteren centraal. Tijdens een voorstelling blokkeert de actrice [Marieke Heebink] en zegt geen woord meer, ook niet na de voorstelling en in haar privé-leven. Naar de reden is het raden. Na afloop kan men zich een ‘voorstelling’ vormen. Dat zij een actrice is die haar teksten zegt en die met al haar gezonde twijfels de puinhopen van een zichzelf verwoestende maatschappij ziet. De rechtspraak, wat een voorstelling in wezen is, levert slechts applaus op van een voorname middenklasse.

Haar behandeling komt in handen van een verpleegster [Karina Smulders]. Volgens de dokter [Frieda Pittoors] is zij door haar lekkere nuchterheid de ideale persoon om de defecte actrice te helpen. Zij neemt de patiënt mee, weg van de ziekenkamer, naar de natuur, een buitenhuis aan het water. Door het oprakelen van belevenissen en hoe zij die verwerkte, laat zij de actrice inzien dat je niet zwijgend ten gronde moet gaan aan iets wat je niet kan veranderen; misschien is het compromis, de voorstelling, gewoon logisch. Je doet wat je volgens jezelf hoort te doen en laat gebeuren wat niet te vermijden is. Het hervinden van de machinerie en heel het mechaniek van haar maskers wordt niet getoond. De dokter vertelt het, alsof hij een les besluit in een aula vol studenten.

Jan Versweyveld heeft voor beide stukken een prachtige speelruimte gecreëerd. In Na de repetitie lijkt die niet naar de muil van het gezelschap. Maar de eerste ruimte is nodig om die van Persona te versterken. De overgang van de beslotenheid van de ziekenkamer naar de openheid van de natuur, en hoe de regisseur ermee omgaat, is werkelijk fabuleus. Niet onbelangrijk, is de muziektoets. Roeland Fernhout is een extroverte jongen, maar hij weet voor een voorstelling het introverte gevoel te vinden, de binnenbekleding om de kroon goed en vooral draaglijk op het hoofd te houden.

Gelukkig voor de toeschouwer bestaan er voorstellingen als deze. Ook hij verlaat het pand met de vraag of het leven zin heeft. Het antwoord is de voorstelling. Hij kan met een gerust gemoed huiswaarts.

Guido Lauwaert

Na de repetitie/Persona – tot 22 december Stadsschouwburg Amsterdam – 31 januari t/m 3 februari in De Singel – 31 mei t/m 2 juni Kaaitheater – www.tga.nl UPDATE – De voorstellingen van 31 januari 2013 en 1 februari 2013 zijn afgelast wegens ziekte.