Theater: De Russen!, Toneelgroep Amsterdam

Tom Lanoye maakt van Tsjechovs Ivanov en Platonov een meesterlijk geheel. Of beter: een stevige politieke matras.

De Europese politieke matras

Tom Lanoye heeft van twee stukken van Anton Tsjechjov één gemaakt. Platonov en Ivanov in hun oervorm kunnen het gehoor beschadigen. Daarom heeft hij het kaf van het koren gescheiden. Dat soort werk is Lanoye wel vertrouwd. Collage is ook een kunst. En hij weet de juiste quotes uit andere werken te halen om de voegen te dichten. Eén ervan staat als motto vooraan in het tekstboek: ‘Als uw zonen ooit hun ontevredenheid uiten over Frankrijk, probeer dan mijn recept: vertel ze naar Rusland te gaan!’ [Markies de Custine, La Russie en 1839].

Droge regie

In de stukken van Tsjechov gebeurt er nauwelijks iets. Er worden plannen bij de vleet gesmeed. Daar blijft het bij. Er zijn belangrijker dingen in het leven. Vetes opzetten en afhandelen. Alles met de mond. En als de mond even zijn mond houdt komen de zeven hoofdzonden bovendrijven. Het is geen politiek stuk, beweerde auteur Tom Lanoye, maar goed een half uur aan de gang of je waant je een wandluis in de Europese politieke matras. Daar gaat het al lang niet meer om de acht zaligheden maar om de centen. Niet eens echte maar virtuele. De echte zijn al lang opgesoupeerd. Die mening wordt versterkt door een droge regie. Een natte had de essentie beschadigd. Regisseur Ivo van Hove heeft zich geconcentreerd op het laten gloriëren van zijn spelers. En langs een nieuwe, hogere sport op de ladder die talent heet, de boodschap van de tekst te versterken.

Allemaal Russen

Het Europese politieke toneel mag dan onderhuids in De Russen! ( * * * * * ) zitten, er is nog een tweede element dat in Lanoye’s achterhoofd speelde tijdens het schrijven van dit stuk: De schuldige. Een politicus kan niet opdraaien voor het huidige debacle. Evenmin als de jood. Hem met de vinger wijzen zou even dodelijk zijn voor een politicus als met open rits voor de webcam te zitten. Een andere zwerver of vluchteling komt al evenmin in aanmerking. Het is geprobeerd, maar de media hebben het vakkundig verhinderd. De enige oplossing voor de politici was om de simpele, intelligente, verfijnde burger tot schuldige te bombarderen. Dat in het stuk toch de jood de kop van jut is, is een metafoor voor de simpele, verfijnde, intelligente, dus kwetsbare burger. Twee vliegen in één klap. De Russische sfeer van Tsjechov blijft aanwezig, maar speelt zich af in het hedendaags Europees politiek wereldje. Zij, Europese politici, zijn allemaal Russen. Zij zijn De Russen!

De nieuwe jood

Het verrussen van de Europese politieke cultuur heeft niet alleen Lanoye in beeld gebracht, maar ook van Ivo van Hove, scenograaf Jan Versweyveld en dramaturg Peter van Kraaij. Vooreerst is er de tijd. Hedendaags. Niet zozeer door de kostumering, maar door de motoriek. Hun personage hebben de acteurs licht opgeblazen, of enigszins onderdrukt. Net voldoende om te laten zien hoe de huidige politici zich gedragen. Het zijn ook maar mensen, maar sommige mensen zijn toch iets meer. De nieuwe edelen. Daar hoort een aparte raison d’être bij.

Vervolgens de plaats. Het dak van een woonblok, midden in een grootstad. Dat in het eerste deel een woestijn is, in het tweede deel een moeras en in het derde deel drijfzand. Waarin iedereen onomkeerbaar vast komt te zitten. De nieuwe edele is er nog steeds maar zijn karaktertrekken is hij kwijt, en zijn persoonlijkheid. Op de simpele, verfijnde, intelligente, dus kwetsbare burger na. De nieuwe jood. De tranen en de snot wegvegend ziet hij vanuit de hoogte op het slagveld neer. Het dak verbeeldt bovendien het pandemonium, het rijk van de politieke elite en hun economische en financiële acolieten.

Ten slotte de handeling. Er is geen verschil tussen liefde en haat. Trouw en verraad. Er wordt over en door elkaar heen gepraat. Niemand luistert naar iemand. Jezelf bezig horen is het mooiste wat er bestaat. Snelpraat. Vermijd pauzes. Stilte geeft de tegenstander de kans toe te slaan. Blijven praten, desnoods nachtenlang. Dat De Russen! een marathonvoorstelling is, is daarom logisch en natuurlijk.

Juiste toon

Ten bate van tempo en actie heeft het triumviraat – Van Hove, Versweyveld en Van Kraaij – geknipt in het script. Was dat niet gebeurd zou de voorstelling niet ruim vijf uur geduurd hebben maar tweemaal zo lang. Ze hebben ook geschoven met de scènes. Ten bate van de vlotheid. En die is er. Vijf uur na aanvang is de spanning tot bloedens toe opgelopen, in de zaal als op het podium. De muziek helpt een handje mee. Elektronische, gecomponeerd door Tom Holkenborg. Hij heeft de juiste toon weten te vinden voor elke scène, bij elke handeling. In de verbale tweegevechten, soms met drie, voert woeste muziek de toeschouwer mee naar de demonische wereld van het brein van de kemphanen. Waar het kwade achter de schijn gevormd wordt tot woord en daad. Om in de slotminuten te verpieteren tot één doffe noot links op het pianoklavier. Da capo, da capo. Om uiteindelijk te verdwijnen in de onmetelijke ruimte. Waarop alleen nog het krijsen van de tot beesten verworden elite volgt. Tot Platonov wordt vermoord en Ivanov zelfmoord pleegt. Stilte. Eindelijk stilte. Een stilte die geen stilte is in de ware betekenis van het woord, maar de stilte van het herdenken, in het licht van het gebeurde.

Loopgraven

Achttien acteurs. Stuk voor stuk meesters in hun vak. Het is heerlijk om te zien dat beroepsacteurs, die weten dat ze tot de crème de la crème behoren, niet op automatische piloot spelen, maar zich diep hebben ingegraven in de loopgraven van hun personage. Het eerste halfuur valt het niet zo op, maar gaandeweg stijgen zij hoger terwijl zij dalen. Zelfs Hélène Devos, die je in de eerste twee delen niet in een kleuterklas wil zien staan, ten bate van de geestelijke gezondheid van de kinderen, krijgt merg in de pijp in het derde deel.

En nu een naam gevallen is. Alle acteurs verdienden hun ruiker, maar een roos extra had er wat mij betreft voor de vrouwen bij gemogen. Het is een stuk voor vrouwen, maar tevens een meesterwerk dóór de vrouwen. Met als uitschieters Halina Reijn, Frieda Pittoors, Chris Nietvelt en, met extra Jewell in the Crown, Marieke Heebink.

De stille kracht van

En sta mij toe tot slot even persoonlijk te worden.

Ik kon en kan niet anders dan Ivanov en Platonov zien als de twee aanvoerders van de huidige politieke janboel. Rutte en Wilders in Nederland en Bart De Wever en Elio Di Rupo in België. Soms zou je willen dat wat op het toneel voorvalt, moord en zelfmoord, werkelijk gebeurt. Het mag en het kan niet, maar dromen zijn vooralsnog niet verboden. Maar als het toch zou gebeuren, zou ik willen dat het mogelijk wordt gemaakt, verbaal!, door de stille kracht van de nieuwe jood.

De Russen! is het sterkste politieke toneel dat in jaren is vertoond. Het is Russisch, Engels en Grieks. Een mix van Tsjechov, Shakespeare en Aischylos. Overgoten met een flinke scheut uit Dionysios’ kruik. Eenvoudig gezegd: een Grieks drama met een Romeinse slag.

Guido Lauwaert

De Russen! – van Tom Lanoye, in een regie van Ivo Van Hove. Tot 25 juni 2011 te zien in de stadsschouwburg. 14 en 15 april 2012 in DeSingel te Antwerpen. Meer info: www.toneelgroepamsterdam.nl en www.hollandfestival.nl