Stadions, verdriet en gebalde vuisten: de beste plaat van R.E.M. wordt 25 jaar

Nooit heeft R.E.M. mistroostiger en contemplatiever geklonken dan op Automatic for the People, een intimistisch meesterwerk dat op 5 oktober precies een kwarteeuw oud is.

In 1991 komt de carrière van R.E.M. in een stroomversnelling. Met zijn zevende cd, Out of Time, en de hitsingles Losing My Religion en Shiny Happy People zet de band de definitieve stap van gewaardeerde cultband naar mainstream-act.

Waar tot voor kort vooral critici en fijnproevers de band hoog aanschreven, volgen nu ook de verkoopcijfers. Out of Time gaat zo’n 18 miljoen keer over de toonbank. Het kwartet uit Athens, Georgia kan vanaf dan met gemak grote stadions vullen. De muzikanten, op dat moment vroege dertigers, zijn doorgestoten naar de hoogste divisie van de popmuziek.

Die ontwikkeling voelt behoorlijk onwennig aan voor een gezelschap dat zich dan nog altijd meer identificeert met The Replacements of The Minutemen dan met, pakweg, U2. Ze brengt zoveel ongewenste aandacht mee, dat Michael Stipe en co zelfs in hun eigen stad niet meer kunnen aarden. ‘Die bizarre religie van beroemdheid in de VS maakt me echt bang’, vertelt de zanger. ‘Het is alsof we nieuwe goden aan het creëren zijn. Valse helden, omdat we geen echte hebben.’

Ook gitarist Peter Buck heeft een viscerale afkeer van het mediacircus en van iedere vorm van rocksterrengedoe. Wanneer R.E.M. in februari ’92 bij de Grammy’s drie keer in de prijzen valt, verschijnt hij tijdens de uitreiking doodleuk in pyjama. Stipe draagt dan weer een petje met de slogan White House stop AIDS.

Voor de rest proberen de bandleden hun leven te leiden alsof er niets veranderd is en blijven ze trouw aan hun persoonlijke opvattingen. Tegelijk zorgt het succes ervoor dat ze meer aan zelfbespiegeling gaan doen. Dat is duidelijk voelbaar op de plaat die op Out of Time volgt.

Automatic for the People laat de groepsleden toe even afstand te nemen en uit de tredmolen te springen. De songs, even somber als introspectief, staan in het teken van ouder worden, vergankelijkheid en dood. Het hoofdthema van Michael Stipes bitterzoete teksten is verlies. Verlies van liefde, verlies van onschuld en, uiteindelijk, verlies van het leven zelf.

Troostende melancholie

Het resultaat is een donker werkstuk, dat baadt in nostalgie. Stipe kijkt achterom, maar dan wel met aanvaarding. Hij verliest zich nooit in wanhoop: zijn bespiegelingen geven meer blijk van een troostende melancholie.

Qua sfeer en gevoel klinkt Automatic for the People als een voortzetting van Out of Time, maar is er allesbehalve een doorslag van. Op haar grote doorbraak-cd bediende R.E.M. zich al van een rustiek klankenpalet en een herfstige, barokke folkrocksound. De nieuwe plaat, waarop akoestische gitaren, mandolines, accordeons, melodica’s en strijkers zich vooraan in het klankenspectrum bewegen, klinkt zo mogelijk nog weemoediger en intiemer.

Het commerciële succes van Out of Time heeft R.E.M. alvast meer vrijheid en onafhankelijkheid opgeleverd. De groep hoeft geen toegevingen meer te doen en dus beslist ze één en ander over een andere boeg te gooien: geen tournees meer, geen interviews meer en opnamesessies op verschillende locaties.

Zo begint de band van Michael Stipe aan een odyssee door de Verenigde Staten, waarbij ze halt houdt in Woodstock, Miami, Atlanta en Seattle. Drive, de eerste single uit Automatic for the People, wordt zelfs vastgelegd in het huis van Daniel Lanois in New Orleans.

Maar R.E.M. voert nog andere koerswijzigingen door. Net als The Beatles, ten tijde van The White Album, hokken de leden almaar vaker apart of in wisselende combinaties in de studio. Ze zoeken ook nieuwe uitdagingen op, door regelmatig van instrumenten te wisselen.

Een ander verschil met Out of Time is dat de strijkersarrangementen, waarvoor de groep John Paul Jones van Led Zeppelin inhuurt, nu beter zijn uitgewerkt en aanzienlijk voller klinken, met dank aan het Symfonieorkest van Atlanta. Knox Chandler van The Psychedelic Furs tekent voor de meeste cellobijdragen. ‘Waar de vorige platen van R.E.M. vaak schilderijen waren, lijkt Automatic for the People meer op een sculptuur’, zegt gitarist Peter Buck, die zich vandaag nog altijd verwondert over het succes van de cd. ‘Want laten we wel wezen, de meeste songs baden in een neerslachtige sfeer.’

Politieke dimensie

Later zullen biografen Dave Bowler en Bryan Dray opmerken dat R.E.M. met haar achtste langspeler de ‘beroemdheidsbom’ voorgoed onschadelijk hoopt te maken. Toch raakt de collectie bij het publiek een gevoelige snaar: Automatic for the People vindt, net als Out of Time, achttien miljoen kopers en levert vier hitsingles op. De muziek klinkt directer dan op vroege southern hothic-meesterwerken als Murmur en Reckoning en voor velen vormt ze het absolute hoogtepunt van R.E.M.’s periode bij platenlabel Warner.

De titel Automatic for the People verwijst naar het motto van Weaver D., een soulfoodrestaurant in Clarence County, Georgia, waar de leden van R.E.M. al jaren vaste klant zijn. In het licht van de liedjes krijgt de slogan echter een nieuwe betekenis: de groep wil een hoopvolle boodschap sturen aan de jongere generaties.

Want hoewel Stipe zich al songschrijver meer naar binnen heeft gekeerd, zit er ook aan Automatic for the People een politieke dimensie. Tijdens de Amerikaanse presidentscampagne van 1992 steunt R.E.M. het Rock the Vote-project, dat zoveel mogelijk kiesgerechtigden naar de stembus wil krijgen. Stipe sympathiseert ook openlijk met De democraat Al Gore, die vanaf ’93 Bill Clintons vicepresident zal worden.

De van nature cynische Peter Buck toont zich iets kritischer. Hij zet zich bijvoorbeeld expliciet af tegen Tipper Gore, één van de Washington Wives, die er verantwoordelijk voor is dat platenlabels op de hoezen van bepaalde punk-, metal- of hiphopplaten nu waarschuwingsstickers met de boodschap ‘Parental Advisory: explicit lyrics’ aanbrengen. Een zogenaamd liberale politica die cultuuruitingen wil censureren, is voor Buck een brug te ver.

Valse beloften

De band ziet een nog grotere bedreiging, namelijk maakt dat George Bush Sr., op dat moment de Republikeinse president, een kans maakt om dat na de verkiezingen te blijven. De actualiteit dringt dan ook onvermijdelijk door in de songs op Automatic For the People, in de vorm van nieuwsflarden.

Het zwaarmoedige, maar hypnotische Drive zet de toon voor de rest van de plaat Automatic for the People, maar er klinkt net zo goed opstandigheid in door. Zo neemt Stipe het falende drugsbeleid van de regering Bush op de korrel (‘Smack, crack, Bushwacked’) en roept hij de Amerikaanse jeugd ertoe op haar lot in eigen handen te nemen.

In Ignoreland wordt zelfs een waslijst van leugens en valse beloften opgesomd, waarmee de Republikeinse partij aan de macht hoopt te blijven. Het is de meest verbolgen song van de groep sinds Stand en een niet mis te verstane aanval op de hypocrisie van het politieke establishment.

De eindigheid der dingen staat centraal in het op een walstempo geplante Try Not To Breathe, verteld uit het standpunt van een bejaarde vrouw die zich op haar sterfbed in het reine toont met het leven.

Het aangrijpende Sweetness Follows, dat wel eens het zwartgalligste moment uit de hele R.E.M-catalogus is genoemd, gaat over de impact van een overlijden op een familie waarvan de leden al jaren uit elkaar zijn gegroeid.

De populairste song uit Automatic for the People blijft zonder twijfel het troostende Everybody Hurts, geschreven voor mensen die met zelfmoordplannen rondlopen. Het is zo’n lied waar luisteraars van verschillende leeftijden en achtergronden zich massaal in herkennen en een publiek raakt dat zich niet noodzakelijk binnen de normale actieradius van R.E.M. bevindt. Het fraaie arrangement herinnert aan dat van Phil Spector voor Unchained Melody, dat halverwege de sixties klassiek werd gemaakt door The Righteous Brothers.

Pervers

Twee songs uit Automatic verwijzen naar vroeg gestorven beroemdheden. Monty Got A Raw Deal is geïnspireerd door de biografie van Montgomery Clift, een Hollywoodster die, na een zwaar auto-ongeval in 1956, nooit meer de oude zal zijn. Hij gaat zijn chronische pijn te lijf met pillen en alcohol en zijn zelfdestructieve levensstijl zal hem op zijn 45ste uiteindelijk fataal worden. Net als de zanger van R.E.M. staat de acteur bekend als biseksueel.

Het poppy Man on the Moon is een ode aan één van Michael Stipes grote helden: de komiek Andy Kaufman, die berucht is om zijn zwarte humor. Wanneer de man op zijn 35ste de strijd tegen longkanker verliest, zijn velen ervan overtuigd dat hij zijn eigen dood heeft geënsceneerd.

Star Me Kitten -de eigenlijke titel luidt Fuck Me Kitten– dient zich aan als een perverse lovesong, met een koortje dat refereert aan I’m Not in Love van 10cc.

In Nightswimming, een in tristesse ondergedompelde pianoballad, heeft de zanger het over zijn gedeelde jeugd met de andere leden van R.E.M..

Het besef dat die tijd nooit meer terugkomt, kleurt ook het luchtige The Sidewinder Sleeps Tonight, een knipoog naar een hit van The Tokens uit ’61. De plaat eindigt met het bucolische Find the River, over de veerkracht die de mensheid zelfs de moeilijkste tijden laat overleven.

De songs uit Automatic for the People behoren tot de directste en helderste van R.E.M., maar bevatten zoveel esoterische beeldspraak dat ze op verschillende manieren kunnen worden uitgelegd. Het is nog steeds een van de essentiële platen uit de jaren negentig: een tijdsdocument én een pakkend requiem voor de jaren waarin Amerika zich de wurggreep van Reagan en Bush bevond.