Na lang wachten komt het Amerikaanse gevangenisdrama ‘Oz’ bij ons eindelijk uit op dvd. Een portret van de serie die grenzen verlegde, op en naast het scherm.

‘Jij hebt je ouders vermoord en ze daarna opgegeten, nietwaar?’, vraagt een bewaker aan een gevangene. ‘Nee’, antwoordt die zonder zweem van sarcasme in zijn stem: ‘Ik heb alleen maar mijn moeder opgegeten. Mijn vader wou ik opsparen tot Thanksgiving.’ Welkom in Oz, de klassieke serie die een onverschrokken blik wierp op het leven in een Amerikaanse gevangenis, een plaats waar het recht van de sterkste vooral betekent dat de een wat minder snel sterft dan de andere.

Stront aan de knikker

Oz is een afkorting voor Oswald Maximum Security Penitentiary, een zwaarbewaakte gevangenis in een niet nader genoemde Amerikaanse staat, waar het leven ondanks het koosnaampje – een verwijzing naar het land uit The Wizard of Oz – weinig magische kantjes heeft. De serie draait volledig rond één afdeling van de instelling, Emerald City, die speciaal ontworpen is om een deel van de gevangenen een grotere vrijheid te geven. In Emerald City (dat gebaseerd is op echt bestaande afdelingen in de Amerikaanse gevangenissen) zijn de tralies vervangen door ramen in plexiglas – dat beter aan aanvallen kan weerstaan dan gewoon glas – en liggen de cellen rond een groot binnenplein in de vorm van een halve maan. Het achterliggende idee is dat de bewakers zo op ieder moment de gevangenen kunnen observeren – de plaats hangt ook vol camera’s – wat de kans op conflicten vermindert. Bovendien zou het gebrek aan privacy de ‘inmates’ ertoe dwingen om deel te nemen aan het gemeenschapsleven van Emerald City, waardoor ze leren respect te hebben voor hun medemensen. De afdeling wordt geleid door de psycholoog Tim McManus, een volbloed idealist die er vurig in gelooft dat hij zelfs de ergste criminelen kan redden voor de maatschappij. Van de directie van Oswald Maximum Security Penitentiary krijgt hij de vrijheid om de gevangenen van zijn keuze over te plaatsen naar Emerald City, zodat ze daar andere en betere mensen kunnen worden.

Tot zover de theorie. In de praktijk verloopt het leven toch niet zo rimpelloos als McManus en de rest van de bewakers zouden willen. De gevangenen die McManus kiest voor zijn afdeling zijn immers geen winkeldieven of belastingfraudeurs, maar de meest wrede en harde criminelen die van de straat zijn gehaald. De groep is een mengeling van maffiosi, gangbangers, psychopaten en terroristen die elkaar voor het minste naar het leven staan, zodat de ene afrekening op de andere volgt. De choquerende scènes zijn dan ook nauwelijks te tellen. Alleen al in de eerste aflevering bijvoorbeeld wordt een van de gevangenen levend in brand gestoken en krijgt de nieuweling Tobias Beecher – een advocaat die dronken achter het stuur kroop en een meisje doodreed – een wel heel speciaal welkomstcadeau van zijn celgenoot Vern Schillinger. De kale Schillinger, tevens leider van de plaatselijke neonazi’s, brandt eigenhandig een hakenkruis op Beechers kont, zodat voortaan pijnlijk duidelijk is wiens slaaf hij is. In de loop van het eerste seizoen zal Beecher trouwens onder druk van de vele vernederingen transformeren van een kruiperig groentje tot een geharde ancien, tot hij uiteindelijk wraak neemt op zijn ‘meester’. Hoe? Door zijn gevoeg te doen op Schillingers gezicht. Niet voor gevoelige zielen, zullen we maar zeggen zeker?

Gevangenis in zwart-wit

Oz komt uit de pen van Tom Fontana, de schrijver van andere klassieke series als het ziekenhuisdrama St. Elsewhere en de politiereeks Homicide: Life On The Streets. Nadat hij de gezondheidszorg en het gerechtelijke systeem van de Verenigde Staten onder de loep had genomen, wou Fontana een serie maken rond een andere belangrijke instelling van het land: het gevangeniswezen. In de jaren 90 ging het aantal gevangenen in de VS door het dak, onder meer door de ‘war on drugs’, en woedde de discussie over de doodstraf in alle hevigheid, en Fontana zocht een manier om al die thema’s te verwerken. Nadat hij twee jaar lang onderzoek had gedaan in de grootste gevangenissen van het land kwam hij halverwege de jaren 90 met het concept voor Oz op de proppen. In elke afleveringen staat één onderwerp centraal – van de doodstraf over de plaats van godsdienst in een gevangenis tot de drugshandel – dat aan de hand van de verhalen van de ‘inmates’ behandeld wordt. De serie weigert echter om gemakkelijke antwoorden over de oorzaak van geweld en criminaliteit te geven, en de gevangenen af te schilderen als door en door slecht. Zelfs de ergste personages hebben hun menselijke momenten, terwijl de zogezegd ‘normale’ mensen – de bewakers, de directie – ook wreedheden begaan.

Bovendien toont Fontana tegelijk hoe het leven in Emerald City een weerspiegeling is van de conflicten in de wereld daarbuiten. De bevolking in de gevangenis is etnisch op dezelfde manier samengesteld als die van de hele Verenigde Staten. Je hebt een blank deel, dat onderverdeeld is in onder meer neonazi’s, Italianen (die in de reeks altijd ‘wiseguys’ genoemd worden, een term die op de dvd in de ondertitels ongelukkig wordt vertaald als ‘wijze mensen’) en bikers. Daartegenover staat een groep zwarten, met enerzijds de gewelddadige bendes van straatvechters en anderzijds een deel moslims die geleid worden door de mysterieuze Kareem Said, een man die een door blanken geleid warenhuis heeft doen ontploffen en die daarom zichzelf beschouwt als een politiek gevangene. Daartussen zit dan nog een derde belangrijke groep, de latino’s. De conflicten en afrekeningen tussen die verschillende etnische kampen zijn een metafoor voor de raciale en economische strijd in de Verenigde Staten.

‘Meer geweld, graag’

De combinatie van bruut geweld en zwaarwichtige thema’s maken van Oz niet meteen een hapklare tv-brok. De kans is dan ook groot dat de reeks nooit op het scherm zou zijn geraakt als één zender niet net van plan was om wat keet te schoppen toen Fontana met zijn idee rondliep: HBO. Tot halverwege de jaren 90 probeerde de Amerikaanse betaalzender klanten te lokken met filmpremières, sportwedstrijden en documentaires, maar toen besloot men dat goede tv-series ook wel een verkoopargument konden zijn. De keuze voor Oz – de eerste dramareeks waarvoor HBO het licht op groen zette – kon tellen als beginselverklaring. Het genre op zich was al gewaagd: omdat een serie over een gevangenis bijna automatisch betekende dat er veel geweld en schuttingtaal te zien en te horen zou zijn, had geen van de gewone zenders zich daar ooit aan gewaagd. Maar HBO liet meteen alle reserves varen. ‘Vroeger kreeg ik altijd telefoontjes om te vragen of de personages elkaar op het einde van de aflevering toch geen knuffel konden geven’, vertelde Fontana in die tijd in een interview. ‘Nu bellen de directeurs naar mij om te zeggen dat we niet ver genoeg gaan, dat er meer geweld in moet.’

Maar Oz was niet alleen grensverleggend door zijn expliciete geweld of vulgaire dialogen. Ook op heel wat andere vlakken was de reeks baanbrekend en ging ze zelfs verder dan veel kwaliteitsseries die erna zijn gekomen. Het is bijvoorbeeld heel moeilijk om aan te duiden wie de hoofd- en nevenpersonages zijn: het draait niet om de mensen, maar om de plaats. Er zijn in totaal een dikke twintig personages die allemaal op ongeveer dezelfde hoogte staan en bovendien komen er aan de lopende band nieuwe mensen bij (vooral omdat er eveneens aan de lopende band mensen uit Emerald City weggaan, en niet omdat ze vrijkomen). Oz bevat ook geen echte helden. Onder de gevangenen zitten bitter weinig mensen die je een voorbeeldfunctie kunt toedichten, en ook diegenen in de buitenwereld hebben hun donkere kanten. Psycholoog McManus heeft bijvoorbeeld een huizenhoog martelaarscomplex én een groter libido dan goed voor hem is (in de eerste reeks legt hij het aan met zowel de gevangenisdokter als de hoofdcipier van Emerald City). Gevangenisbaas Leo Glynn lijkt dan weer lang de stem van de redelijkheid, tot hij wraak neemt op een willekeurige latinogevangene nadat zijn dochter verkracht is door een latinobende. Het meest sinistere personage is echter gouverneur Devlin, een aalgladde politicus die de gebeurtenissen in Emerald City exploiteert om zijn eigen positie te verbeteren.

Hoewel Oz uiteindelijk zes seizoenen meeging, heeft de reeks nooit de erkenning gekregen die ze verdiende (ze werd bijvoorbeeld nooit bekroond met een Emmy) en een kijkcijfersucces was ze evenmin, noch in de VS, noch in het buitenland (in Vlaanderen heeft Kanaaltwee de eerste twee jaargangen uitgezonden, maar daarna gaf men er de brui aan). Oz was wellicht gewoon zijn tijd te ver vooruit om echt succesrijk te zijn. Door de jaren heen is de cultstatus van de reeks echter steeds groter geworden, zodat de dvd’s van Oz in de Verenigde Staten wél gretig aftrek vonden. ‘Gone but never forgotten’, zo staat nu nog altijd te lezen op de website van HBO, en dat zou best wel eens kunnen kloppen.

‘OZ’ Seizoen 1

Uit op 18/1 (Paramount).

Door Stefaan Werbrouck