Vergeet hollywoodiaanse maffiasprookjes als Goodfellas en The Godfather. Gomorra, Matteo Garrones in Cannes bekroonde meesterwerk, toont het leven zoals het écht is bij de Napolitaanse maffia – illegale afvalstortingen, tieners zonder toekomst en genadeloze afrekeningen incluis. ‘De kijker moet zich in een oorlogszone wanen’, laat Garrone hier optekenen.En hij moest net niet onderduiken.

Toen Roberto Saviano in 2006 zijn boek Gomorra publiceerde, moest hij onmiddellijk onderduiken. Zijn beschrijving van de praktijken van de camorra bleek zo accuraat dat menig godfather een prijs op zijn hoofd zette. Toen filmmaker Matteo Garrone aan zijn adaptatie van die bestseller begon, vreesde ook hij voor zijn leven. ‘Ik ben niet gek’, klinkt het. ‘Natuurlijk gebruikten we tijdens de shoot een andere titel! Maar sinds de première in mei heb ik nog geen bedreigingen ontvangen. Misschien dat maffiosi liever dvd’s bekijken.’

Dat neemt niet weg dat Garrones meesterlijke mozaïekprent op het filmfestival van Cannes insloeg als een bom en er terecht met de Grand Prix bekroond werd. Zijn rechttoe rechtaan aanpak veegt de vloer aan met hollywoodiaanse maffiasprookjes als Goodfellas en The Godfather-trilogie en legt de kankerachtige ontwikkeling van de camorra genadeloos bloot. Of het nu gaat om een drugdealend kind, twee door Scarface geobsedeerde tieners of een geldkoerier op leeftijd: allemaal zijn ze radertjes in de misdadige machine die het ooit zo bruisende Napels tot een surrealistisch oorlogsgebied reduceert.

Grootste troef van Garrones Gomorra is het strakke script, waarin trefzeker wordt geswitcht tussen vijf verhaallijnen en zo’n dozijn personages – een flinke schifting tegenover Saviano’s boek dat ‘materiaal bevat voor meer dan honderd films’. Vandaar dat Garrone van de gelegenheid gebruik maakt iedereen Saviano’s indrukwekkende fresco aan te raden. ‘Ik hoop dat mijn toeschouwers van de cinema naar de boekenwinkel rennen.’

De geschiedenis speelt zich af tegen een haast apocalyptisch landschap vol rottende appartementsruïnes en stinkende vuilnisbelten. Bestaan zulke plekken echt?

Matteo Garrone: Tuurlijk wel. Om me in het verhaal te kunnen inleven heb ik de locaties uit het boek bezocht. Honderden vragen heb ik aan de plaatselijke bevolking gesteld – terwijl ik mezelf erop betrapte dat ik al aan het casten was, op zoek naar karakterkoppen. De meeste mensen hadden al wel eens met de camorra te maken gehad. Ik kon de geloofwaardigheid van mijn script dus aan hun ervaringen toetsen.

Het bezoek van vreemdelingen stellen ze waarschijnlijk niet op prijs.

Garrone: Aanvankelijk voelde ik me allesbehalve op mijn gemak, maar die mensen zijn mateloos gefascineerd door cinema. Zodra ze wisten waarmee ik bezig was, stonden ze te springen om mee te werken. Soms keken er wel vijftig mensen over mijn schouder mee. Voor hen heeft cinema een voorbeeldfunctie, het is de ultieme vorm van moderne kunst. Neem nu het leegstaande huis waarin de twee tieners zich in het begin van de prent bevinden. Dat is de woning van een echte maffiabaas, die nu achter de tralies zit. Na het bekijken van Scarface besloot hij dat zijn toekomstig stulpje naar dat van Tony Montana moest worden gemodelleerd.

Uw pseudodocumentaire stijl staat in contrast met de geromantiseerde aanpak van klassiekers als ‘The Godfather’.

Garrone: Saviano hanteert een stijl die aan een oorlogsreportage doet denken, en ik hoopte met mijn film een gelijkaardig effect te bereiken. De kijker moet het gevoel krijgen dat hij midden in de gevechtszone zit. Daarvoor moest ik als regisseur onzichtbaar worden. Ik wilde geen typische filmtrucjes hanteren. Het onderwerp is al heftig genoeg. Dat verklaart ook waarom ik enkel muziek laat horen die de personages zelf aan het beluisteren zijn. Eventjes heb ik met een echte score geëxperimenteerd, maar die aanpak banaliseerde het verhaal. Ik wilde te allen prijze vermijden dat de emoties extra in de verf gezet werden.

U laat de verdorvenheid van de camorra voor zich spreken?

Garrone: Het was zeker niet mijn doel een film met een grote boodschap te maken. Ik wilde niet zozeer de slechtheid van de camorra bewijzen, maar wel tonen hoe hun praktijken het leven van duizenden mensen aantasten. De grens tussen goed en slecht, en legaal en illegaal is een schemerzone waarin iedereen verloren kan raken.

Ziet u de camorra als een symbool van een op hol geslagenkapitalisme?

Garrone: Zover zou ik niet gaan. Al spelen de Napolitaanse maffiosi wel handig in op de groeiende globalisatie. Het zijn immers verdomd gewiekste zakenmannen met contacten over de hele wereld. Dat vond ik net zo straf aan Saviano’s boek: het toont aan dat de camorra Napels in een sociale, politieke en economische wurggreep houdt. Tegelijkertijd vind ik dat er amper verschil is tussen hun manier van werken en die waarop grote bedrijven als Nike hun arbeiders in lagelonenlanden behandelen.

Uw film maakt brandhout van de hollywoodiaanse maffiamythes. Hebt u iets met zulke voorstellingen?

Garrone: Eerlijk? Ze laten me koud. Ik ben een Italiaan en ik hou van Italiaanse cinema. Mijn grootste inspiratiebron tijdens het maken van Gomorra was Paisa, een van Roberto Rossellini’s absolute meesterwerken. De meester van het neorealisme werkte met non-professionele acteurs, plaatste zijn camera op echte plekken en vertelde dingen die iedereen aanbelangen. Het resultaat: cinema die me écht iets doet! In tegenstelling tot die plastieken Amerikaanse films.

Geldt dat ook voor ‘The Sopranos’? Die serie zet toch allemaffiaclichés op hun kop.

Garrone: Waarschijnlijk heb ik een of twee afleveringen gezien. Het kon me niet echt boeien. Natuurlijk mag er eens gelachen worden, maar de maffia vind ik geen grappig onderwerp.

Tot slot: ik sta vaak versteld van het nieuws uit Italië – met een regering die bijna jaarlijks valt en de afvalcrisis in Napels als uitschieters. Vreest u soms niet dat het hele land eenzelfde lot beschoren is als de Bijbelse stad uit uw titel?

Garrone: Daar heb ik geen antwoord op. Ik ben een filmmaker, geen socioloog of politicus. Denk trouwens niet dat ik een louter Italiaans probleem aankaart. Overal ter wereld bestaan gelijkaardige situaties. Kijk maar naar landen als Brazilië of Mexico. Daar zie je wantoestanden die je ergste nachtmerries overtreffen.

GOMORRA : vanaf 3 september in de zalen.

Door Steven Tuffin