Het documentairefestival Docville schiet sterk uit de startblokken met I Am Not Your Negro van Raoul Peck. Herontdek James Baldwin: begenadigd schrijver, bevoorrechte getuige van de burgerrechtenbeweging en messcherpe analist van de rassenkwesties die de VS ook vandaag nog uithollen. ‘Blank is een metafoor voor macht.’
door Niels Ruëll
‘De geschiedenis van de neger in Amerika is de geschiedenis van Amerika. En het is géén fraaie geschiedenis.’
‘We maakten van een bloedbad een legende.’
‘De vraag is niet: wie wordt de eerste zwarte president? De vraag is: van welk land zal hij de president zijn?’
Neem een notitieboekje mee als u straks op de openingsavond van Docville, of begin mei in de bioscoop, gaat kijken naar I Am Not Your Negro. De kans is groot dat u het een en ander zult willen noteren. De prikkelende documentaire kruipt in het hoofd van schrijver, dichter en essayist James Baldwin, een ervaringsdeskundige die zich helder en toch poëtisch uitdrukte. Zijn inzichten in Amerika’s eindeloze worsteling met discriminatie en ongelijkheid zijn een halve eeuw oud, maar hebben amper aan scherpte ingeboet. En helaas ook niet aan actualiteitswaarde. Ook al zal Baldwin in december dertig jaar dood zijn, hij reikt de huidige Black Lives Matter-beweging de woorden en de intellectuele analyse aan die het broodnodig heeft als het tijdelijke woede wil omzetten in duurzaam protest. Zo ziet Raoul Peck, de Haïtiaanse regisseur van I Am Not Your Negro, het toch. ‘De film is bedoeld voor diegenen die vandaag op straat komen. Woede alleen volstaat niet. Baldwin benadrukte het belang van je te blijven organiseren en de discussie aangaan.’
Peck weert de gebruikelijke talking heads en laat enkel woordvirtuoos Baldwin zelf aan het woord – via archiefbeelden of teksten die hij naliet, buiten beeld met een zware, groovy stem voorgelezen door acteur Samuel L. Jackson. Peck zet de actualiteitswaarde van Baldwins discours in de verf door beelden toe te voegen van het recente tumult in Ferguson, New York, Baltimore en andere plaatsen waar Amerikanen met een donkere huidskleur – Trayvon Martin, Eric Garner, Michael Brown en Tamir Rice en anderen – door de politie gedood werden. ‘Er is geen beterschap’, zegt Peck. ‘Hoogstens is er een technologische evolutie. Vroeger gebruikte de politie honden en knuppels. Vandaag zijn het Robocops die de straat met zwaar geschut bezetten. De instrumenten van de repressie zijn doeltreffender, maar voor de rest is er niets veranderd. Het is dezelfde politiestructuur met dezelfde trieste cultuur.’ Peck hoopt vooral te verduidelijken dat het probleem structureel is. ‘In de film zwaait Malcolm X met een krant waarop te zien is dat zeven zwarte jongeren door de politie vermoord zijn. Op de pancarte van Medgar Evers (burgerrechtenactivist die de discriminatie aan de universiteit van Mississippi aankloeg en in 1963 werd vermoord, nvdr) staat: stop de politiebrutaliteit. Vijftig jaar geleden! Je mag je niet blindstaren op individuele gevallen. Het probleem is structureel. Dat weet elke zwarte in Amerika. Die moet je niet wijsmaken dat er een rotte appel in de mand zit, dat één politieagent te ver gegaan is of dat het om een ongeluk gaat. Elke zwarte in Amerika wéét dat er een fundamenteel probleem is met de repressieve staatsstructuren. Maar beseft ook elke blanke dat?’
De driehoek
Peck, bekend van Lumumba, een kritische speelfilm over de in 1961 vermoorde Congolese premier, hoopt de wat in de vergetelheid gesukkelde Baldwin opnieuw incontournable te maken. Dat lijkt alvast in de VS aardig te lukken. Het deels met Belgisch geld gefinancierde I Am Not Your Negro greep maar net naast de Oscar voor beste documentaire, kreeg erg veel persaandacht én doet het voor een docu buitengewoon goed aan de kassa. In een maand haalde hij 5,5 miljoen dollar op.
James Baldwin groeide in de jaren dertig op in Harlem, New York. Een problematische relatie met zijn brute stiefvader, politiegeweld, racisme, homofobie en het verlies van een vriend dreven hem na WO II naar Parijs, waar hij zijn eerste roman schreef, Go Tell It on the Mountain (1953). In 1957 breekt zijn hart bij het zien van foto’s van Dorothy Counts, een vijftienjarig meisje dat bespuwd en uitgejouwd wordt tijdens haar eerste schooldagen in Charlotte, North Carolina. ‘Iemand van ons had haar daar moeten bijstaan’, zegt Baldwin. De schrijver keert terug naar Amerika in de overtuiging dat hij een verantwoordelijkheid heeft als getuige en schrijver. ‘Baldwin heeft continu gevochten met het klassieke dilemma van de geëngageerde kunstenaar: wijdt hij zich exclusief aan zijn kunst of neemt hij deel aan de strijd? Volgens mij loste hij dat fantastisch op’, zegt Peck. ‘Zijn essays behoren tot het sterkste uit zijn oeuvre. Hij kreeg destijds de kritiek dat hij aan politiek deed en dus geen goed schrijver kon zijn. Maar zijn geschriften staan vandaag nog overeind: een bewijs dat het wél literatuur is. Hij ontwikkelde een eigen taal en plaveide het pad voor mensen als Toni Morrison.’
De rode draad doorheen de mozaïsche documentaire is het nooit afgewerkte boek Remember This House. Baldwin had zijn zinnen gezet op een meervoudige biografie van drie leiders van de burgerrechtenbeweging die hij persoonlijk had gekend en tussen 1963 en 1968, nog voor hun veertigste, vermoord werden: Medgar Evers, Malcolm X en Martin Luther King. ‘Ik wil die drie levens tegen elkaar laten opbotsen, zoals ze ook echt gedaan hebben, en hun afgrijselijke tocht gebruiken om de mensen te instrueren’, schrijft Baldwin naar zijn agent. Peck pakt ook uit met volzinnen uit dertig pagina’s nota’s voor het ongeschreven boek.
‘Beeld je eens in wat Martin Luther King en Malcolm X allemaal hadden kunnen realiseren als ze vandaag nog hadden geleefd. Véél zaken zouden nooit gebeurd zijn’, zegt de regisseur. Hij bewondert Baldwins idee om de drie leiders eens niet tegen elkaar uit te spelen maar te verenigen. ‘Hij creëert een driehoek om te verduidelijken waar Amerika voor staat en waar de burgerrechtenbeweging voor nodig was. Malcolm X en King waren geen vijanden, ze groeiden naar elkaar toe. Ze vonden elkaar in hun scherpe kritiek op de ongelijkheid in een klassenmaatschappij. Allebei ruilden ze op het eind steeds vaker hun zwarte agenda in voor een proletarische agenda. Ze stelden beiden vast dat de rassenkwestie nauw samenhangt met de klassenkwestie en het kapitalisme.’ Zo zag ook Baldwin het. Een profetische sleutelzin is volgens Peck: ‘Blank is een metafoor voor macht. Je zou evengoed Chase Manhattan Bank kunnen zeggen.’ ‘Dat is een zo goed als marxistische analyse van Amerika. De strijd van de vrouwen is niet belangrijker of onbelangrijker dan die van de homoseksuelen of de zwarten. Baldwins strijdplan is overkoepelend. Hij bekritiseert het foute fundament van de samenleving: ongelijkheid. Uit economische ongelijkheid vloeien bijna alle andere ongelijkheden voort. De drang naar winst leidt tot uitbuiting, racisme, homofobie en seksisme. Het kapitalisme duidt een slachtoffer aan. In Frankrijk en België is dat de Pool of de Arabier, in de VS de zwarte.’
Morele monsters
Baldwins boek over film, The Devil Finds Work (1976),is Pecks gedroomde excuus om de documentaire niet alleen met muziek levendig te maken, maar ook met filmfragmenten. ‘Weinigen weten dat James Baldwin een uitstekende filmcriticus was. Hij had een antropologische kijk op de westerse cultuur en analyseerde de samenleving aan de hand van films, vooral Hollywoodproducties. Hij toonde dat cinema lang niet zo onschuldig is als men ons wil doen geloven. Vandaag noemen we dat soft power: cinema is een vehikel voor ideologie, betekenis en de manier waarop je het leven moet bekijken.’ Baldwin fileerde het sussende beeld dat Hollywood ophing van de zwarte en het geloof in de Amerikaanse droom dat Tinseltown propageert. ‘Wat je ziet, vormt je.’
Maar het scherpst haalde hij uit naar de onwetendheid en de onverschilligheid van de ‘grote, onnadenkende, wrede’ blanke meerderheid in zijn land. ‘De morele apathie jaagt me de stuipen op het lijf (…) deze mensen begoochelen zichzelf al zo lang dat ze écht niet langer vinden dat ik een mens ben. Dat betekent dat ze, op zichzelf, morele monsters geworden zijn.’
De meerderheid doet alsof haar neus bloedt. Ook Peck windt er zich in op. ‘Apathie is het grote probleem. Op het eerste gezicht is apathie niet gewelddadig of agressief, maar het berokkent véél meer schade dan het concrete geweld van racisten. Het dagelijkse racisme, de onwil om in te zien wat er aan de hand is, de weigering om het eigen aandeel in de huidige situatie in te zien: dat bréékt een samenleving.’
Baldwin noemde ‘de toekomst van de neger’ in Amerika ‘precies even schitterend of duister als de toekomst van het land’. ‘Baldwin plaatst iedereen voor zijn verantwoordelijkheid’, zegt Peck. ‘De zwarten hebben de verantwoordelijkheid om zich te blijven organiseren. Net als de armen. De grote, apathische meerderheid moet op haar beurt beseffen dat ze een verantwoordelijkheid draagt. Je kunt niet blijven leven in een luchtbel. De toekomst wordt door iedereen samen bepaald.’
De waarheid onder ogen zien, daar begint het mee. Of zoals Baldwin zei: ‘Niet alles wat je onder ogen ziet, kan veranderd worden, maar niets kan veranderd worden voor je het onder ogen ziet.’
– I AM NOT YOUR NEGRO
Opent het docufestival Docville, van 22/3 tot 30/3 in Leuven. Alle info: www.docville.be.
Vanaf 10/5 in de bioscoop.
‘Uit economische ongelijkheid vloeien bijna alle andere ongelijkheden voort. Het kapitalisme duidt een slachtoffer aan. In Frankrijk en België is dat de Pool of de Arabier, in Amerika de zwarte.’ Raoul Peck
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
