Pijnlijk besef na ‘Framing Britney Spears’: waarom waren we zo wreed voor Britney Spears?

‘Framing Britney Spears’ laat je anders naar dit beeld kijken.

Sinds een paar weken doet een fragment van Family Feud, de Amerikaanse versie van Familieraad, de ronde op het internet. Het fragment dateert van 2008, het jaar waarin Britney Spears de voogdij over haar twee kinderen verloor, opgenomen werd in een psychiatrische instelling en onder curatele van haar vader werd geplaatst. ‘Noem zeven dingen die Britney Spears heeft verloren in het voorbije jaar’, vraagt de presentator aan twee families. Een vrouw drukt razendsnel af. ‘Haar man’, zegt ze, breed glimlachend. Nog voor de presentator het antwoord goed heeft gerekend, trakteert ze zichzelf al op een applaus. Het publiek volgt. ‘Haar haar’, zegt een tweede vrouw, even zeker van haar stuk. Opnieuw gelach en applaus. Het blijkt het topantwoord.

Er zit een bijna groteske wreedheid in het fragment. Presentator, kandidaten en publiek: iedereen blijft lachen en klappen terwijl er gegist wordt naar de antwoorden. Niemand stelt zich er vragen bij. Het zou een stukje uit een of andere Black Mirror-aflevering kunnen zijn die wil waarschuwen voor de dolgedraaide, dystopische spelprogramma’s die ons te wachten staan, maar dat is het niet. Dit is niet de nabije toekomst. Dit is dertien jaar geleden.

De presentator gaat de andere kandidaten af. ‘Haar geestelijke gezondheid’, zegt een man. (Juist.) Vervolgens wordt er gegokt op ‘haar maagdelijkheid’ en ‘haar ondergoed’. (Beide fout.) Worden niet geraden: ‘haar waardigheid’, ‘haar figuur’, ‘haar fans’ en ‘haar kinderen’. Wanneer dat laatste antwoord verschijnt, zie je een van de kandidaten binnensmonds vloeken.

‘Had ik moeten weten’, zegt haar blik.

Het fragment kreeg een nieuw leven na de Amerikaanse release van Framing Britney Spears, dat vorige week ook bij ons te zien was via Telefacts (u kunt het nog minstens een jaar herbekijken op VTM Go). Eigenlijk gaat de documentaire over de bijzondere wettelijke status van Britney Spears. Sinds 2008 staat ze onder curatele van haar vader en een advocaat, die zeggenschap hebben over haar persoon en haar financiën – een rechtsprocedure die doorgaans gebruikt wordt voor dementerende bejaarden. Sinds een jaar of twee neemt de kritiek op dat systeem toe en geloven aanhangers van de beweging Free Britney dat ze gevangengehouden wordt door haar vader.

Maar waar de docu het meest overtuigt, is in de lange aanloop die de makers nemen om te laten zien hoe Britney Spears in dat systeem is beland – en hoe er in 2008 naar haar gekeken werd. Het is een pijnlijke confrontatie met het verleden, gevolgd door een pijnlijke realisatie. We zijn hard geweest voor Britney Spears. Onmenselijk hard.

Het beeld van Britney Spears is altijd bepaald door anderen. Meestal mannen.

‘De empathie van een eenvoudige tijdslijn’, noemt Vulture het. In het eerste deel neemt Framing Britney Spears je stap voor stap mee door haar carrière tot 2008. De chronologie is simpel, maar net daardoor is de boodschap glashelder. Het begint met een tienjarige Britney Spears, een meisje met een grappig Louisiana-accent dat graag op het podium staat en goed kan zingen en dansen. ‘Heb je een vriendje?’ vraagt een 68-jarige presentator haar na haar eerste tv-optreden. ‘Nee, mijnheer’, zegt ze. ‘Jongens zijn gemeen.’ ‘Ik ben niet gemeen’, reageert de man. ‘Wat denk je van mij?’

Het blijkt een voorafschaduwing van wat haar na 1998 te wachten staat, het jaar van haar grote doorbraak. De videoclip van …Baby One More Time, geregisseerd door Nigel Dick, presenteert haar aan de wereld in een geseksualiseerd katholiek schooluniform. Een paar maanden later volgt de notoire ‘Teen Dream’-shoot voor Rolling Stone, waarin David LaChapelle haar in naaldhakken en bh tussen de poppen in haar tienerkamer fotografeert. In het artikel zelf wordt ze ’the naughtiest of school girls’ genoemd. Het leidt niet tot een debat over de seksualisering van minderjarigen door de muziekindustrie, wel tot vragen aan de zeventienjarige Britney Spears over haar voorbeeldfunctie en haar kledingkeuze. En: of haar borsten echt zijn. ‘Er is een onderwerp waar we het nog niet over gehad hebben, maar waar iedereen het over heeft’, zien we Ivo Niehe aan een minderjarige Britney Spears vragen in de Nederlandse Tros TV Show. ‘Je borsten. Wat vind je van borstimplantaten?’ Britney Spears reageert met een vertrokken glimlach. Het is een blik die de hele documentaire zal blijven terugkeren: die van een vrouw die weet dat er geen andere optie is dan beleefd te glimlachen.

Wanneer ze ouder wordt, verandert het discours, maar daarom nog niet ten goede. Tijdens en vooral na haar relatie met Justin Timberlake is er heel veel speculatie over de vraag of ze haar maagdelijkheid heeft verloren. Openlijke speculatie. ‘Heb je Britney Spears geneukt, ja of nee?’ horen we een radiopresentator aan Timberlake vragen in 2002. ‘Oké, ja: ik heb het gedaan’, antwoordt hij, terwijl er op de achtergrond gejuicht wordt. (Het doet denken aan de countdown clock waarmee een Britse tabloid vier jaar later aftelde naar de zestiende verjaardag van Harry Potter-actrice Emma Watson, de leeftijd waarop ze seksueel meerderjarig werd.) Tijdens de promocampagne van Justified, de plaat waarmee hij zijn solocarrière in gang zet, suggereert Timberlake herhaaldelijk dat hij door haar bedrogen is. De impliciete claim: ze is niet het brave meisje waarvoor ze zich voordoet. Opnieuw is het niet hij die zich moet verantwoorden, maar wel Britney Spears, die vragen krijgt over waarom ze liegt over haar seksleven en wat ze Timberlake heeft aangedaan.

‘Kunnen we Justin Timberlake al die mietjesmuziek ooit vergeven? Maar hey, hij raakte wel in de broek van Britney Spears’, schrijft mannenblad Details op zijn cover. Maar terwijl Timberlake de breuk gebruikt om tot een credibele artiest uit te groeien, neemt de carrière van Britney Spears een duik. De nieuwe celebritycultuur, die onder invloed van TMZ en Perez Hilton cynischer en cynischer wordt, vindt in haar zijn eerste grote prooi. Zeker nadat haar huwelijk met Kevin Federline, met wie ze in twaalf maanden tijd twee kinderen kreeg, op de klippen is gelopen, zes weken na de geboorte van hun tweede zoon. Er verschijnen beelden waarin ze aan het rijden is met haar zoon op de schoot. (Waarbij er niet bij gezegd wordt dat ze snel probeert weg te vluchten van de paparazzi.) Er worden foto’s gepubliceerd waarin ze uit de auto stapt en het lijkt alsof ze geen onderbroek aan heeft. Er duiken heel veel foto’s op van Britney Spears in jogging en zonder make-up, zo onflatterend mogelijk. Alles moet passen in één verhaal: de val van een voormalige kindster.

Het blijkt een lucratieve industrie, met bedragen tot een miljoen dollar per foto, waarbij haar neergang geld oplevert voor de mensen die die neergang net in de hand werken. Maar ook hier lijkt niemand zich vragen te stellen bij het systeem, maar wel bij het moederschap van Britney Spears. ‘Je ziet iedereen zich dezelfde vraag stellen: is Britney een slechte moeder?’ wordt haar gevraagd door presentator Matt Lauer, die later ontslagen zou worden wegens seksueel wangedrag. ‘That’s America for you’, antwoordt ze, deze keer met een iets wrangere glimlach.

Haar verhaal kennen we niet.

Waarna zich afspeelt wat iedereen ondertussen weet dat er zich heeft afgespeeld. In februari 2007, op het toppunt van haar vechtscheiding, waarin ze finaal de voogdij over haar kinderen zal verliezen, trekt Spears naar een kapsalon in LA en scheert ze, voor de ogen van de paparazzi, haar haar af. ‘HELP MIJ’, kopt Us Weekly ’s anderendaags bij een foto van Spears’ gedeeltelijk geschoren hoofd. ‘Inside Britney’s Breakdown’, schrijft het weekblad People, met de belofte van ‘wilde feestjes, wenen in het openbaar, haar haar afscheren’.

Het is de passage waarin Framing Britney Spears het meest indruk maakt. Het zijn iconische beelden, alleen blijken ze niet meer te zijn zoals je je ze herinnert. Destijds werden ze het symbool van haar meltdown genoemd. De all-American beauty die haar haar afschoor: het had iets van zelfverminking. (Het is opmerkelijk hoeveel specifieke symboliek er rond vrouwenkapsels hangt.) Vandaag lijkt het een celebrity die eruit probeert te stappen en een statement maakt naar paparazzi en publiek. Nadat je de paparazzi in dikke drommen om haar heen hebt zien staan en haar interview na interview hebt zien afwerken met vragen over haar moederschap, besef je dat ze nooit een kans had. Dit was voor niemand vol te houden. Het is ook merkwaardig over hoeveel zaken er in 2007 niet of nauwelijks werd gepraat, zaken die met ogen van nu wel meespelen. Geestelijke gezondheidszorg. Een onmenselijke celebritycultuur. Seksisme.

Misschien is ook die blik niet helemaal juist. Misschien is Britney Spears niet het feministische icoon, strijdend tegen het patriarchaat, dat Free Britney vandaag van haar lijkt te maken. Maar dat hoeft ook niet. Meer zelfs: dat is het punt. We weten niet wat het verhaal van Britney Spears zelf is, omdat ze nooit controle heeft gehad over het narratief omtrent haar.

Framing Britney Spears toont glimpen van wie Britney Spears vóór 2008 was. Ze lijkt meer artistieke visie te hebben dan haar werd toegedicht. Ze komt intelligent en beredeneerd uit haar interviews. Ze lijkt plezier te hebben in wat ze doet. Maar de vragen waar ze op moest antwoorden gingen daar niet over: ze gingen over haar borsten, haar maagdelijkheid, haar lieven en haar moederschap. Terwijl ‘controlling the narrative’ vandaag een obsessie is voor Taylor Swift, Drake en Beyoncé, werd het verhaal van Britney Spears, pre-Instagram, bepaald door platenbazen, pers, paparazzi en ex-lieven. Meestal waren dat mannen. Bijna altijd was de ondertoon seksistisch. Het valt op hoeveel van die misogyne clichés je vandaag wél herkent. De lolita. De little miss perfect. De party girl. De bimbomoeder.

Dat gebrek aan haar stem achtervolgt haar tot op heden, zo maakt Framing Britney Spears duidelijk. Dat er zo veel mysterie is over de curatele, is vooral omdat we haar visie erop niet kennen. Britney Spears geeft al jaren geen interviews meer waarin ze vrijuit spreekt. Misschien omdat ze niet mag. Misschien omdat ze niet wil. Maar eigenlijk weten we het gewoon niet.

Waarom waren we dan zo wreed voor Britney Spears?

Na de Amerikaanse release van Framing Britney Spears volgde al snel een opvallende reeks publieke verontschuldigingen, sommige opportunistisch, sommige oprecht. Het onlinemagazine Glamour drukte zijn spijt uit over zijn berichtgeving destijds en schreef dat ‘ons allemaal schuld trof’. Justin Timberlake excuseerde zich voor de momenten in zijn leven ‘waarin mijn acties bijdroegen aan het probleem’ en waarop hij ‘voordeel haalde uit een systeem dat misogynie en racisme goedkeurde’. (Opmerkelijk: hij excuseerde zich niet alleen aan Britney Spears, maar ook aan Janet Jackson. Ook na het Super Bowl-incident in 2004 bleef hij buiten schot, terwijl Janet Jackson verwijten over zich heen kreeg.) Komiek Sarah Silverman, die in 2007 een roast van Britney Spears deed op MTV, verontschuldigde zich in een podcast en zei dat ze zich destijds niet realiseerde dat ook celebrity’s gevoelens hadden.

Dat laatste is een interessante opmerking omdat het een ander aspect aanhaalt dat Framing Britney Spears belicht: de wreedheid van het popculturele klimaat van de noughties. Spears’ neergang was een spektakel, de grappen waren om ter grofst. Het is niet alleen Family Feud: de docu had een extra uur kunnen vullen met gratuite grofheid over Britney Spears. MTV liet Spears in 2000 voor de camera straatinterviews bekijken van mensen die reageerden op haar outfit tijdens de VMA’s. Het was onvervalste slutshaming van een achttienjarige. New York Magazine publiceerde een column waarin de schrijver zich afvroeg of ze zou sterven aan een overdosis of zelfmoord zou plegen zoals Marilyn Monroe. ‘Niemand durft die vragen publiekelijk te stellen, maar dat is wat iedereen zich afvraagt.’ Family Guy maakte een grap over haar moederschap waarin ze Spears het hoofdje van haar zoon lieten indeuken om als asbak te gebruiken. Weinig mensen leken zich in 2008 te realiseren dat Britney Spears een mens was. Laat staan een mens die net twee kinderen in een jaar tijd, een vechtscheiding en een publieke opinie die zich tegen haar keerde, moest doormaken.

Ook in ons land, overigens. Ga door het persarchief van 2007 en je vindt artikels die zich vragen stellen, maar ze worden overstemd door een stroom van dubieuze titels als ‘Britney verloor maagdelijkheid op haar veertiende’, ‘Britney had lesbische orgieën’, ‘Britney spendeert voor 70.000 euro per maand aan amusement’ of ‘Britney doet stripact in nachtclub’. Dan hebben we het niet alleen over de roddelpers: ook in de tongue-in-cheek celebrityrubrieken die De Standaard, De Morgen, Humo en Knack Focus destijds onderhielden, werd Britney Spears vaak als grap opgevoerd. Grappen die vandaag wrang overkomen. (Zo zou Hugh Hefner haar niet langer in Playboy willen zien verschijnen, want ‘fotografen hebben haar al zo vaak zonder slip betrapt dat van haar marktwaarde weinig overblijft’.) Britney Spears was het slachtoffer van een cultuur.

Met ogen van nu krijg je niet meer uitgelegd waar die cultuur vandaan kwam. Het heeft overduidelijk te maken met seksisme, maar het is meer. Het ligt aan de cynische shockhumor, die destijds populair was, maar vandaag harteloos en wreed overkomt. Het waren rockistische tijden, waarin het idee heerste dat popmuziek een plastic product was en geen ernstige aandacht verdiende. (Was Britney Spears een man geweest die garagerock maakte, dan hadden we het nooit over haar meltdown gehad, maar over haar rock-‘n-rolllevensstijl.) Er was gebrekkige kennis over geestelijke gezondheidszorg en over feminisme. (Om u een idee te geven: bimbo’s werden als anti-feministisch beschouwd, dus was het feministisch om vrouwen als Britney Spears en Paris Hilton neer te halen.) En als de media helemaal plooien voor de publieke perceptie, ontstaat er een gevaarlijk ding. Dat is de grootste tekortkoming van Framing Britney Spears: dat het geen tiendelige reeks is die al die aspecten onder de loep neemt.

Het goede nieuws is: het is al gebeterd. Daarom is Framing Britney Spears ook zo confronterend: omdat je als kijker vandaag beter weet. Het is ondenkbaar dat Billie Eilish vandaag vragen zou krijgen over haar borsten. De berichtgeving over Selena Gomez toont dat we hebben bijgeleerd over mentaal welzijn. Taylor Swift, Ariana Grande en Nicki Minaj laten zien dat vrouwelijke popartiesten niet meer op hun seksualiteit beoordeeld worden. Of tenminste: niet uitsluitend. Er is al een lange weg afgelegd. Alleen: wie het gedoe over de ex-lieven van Taylor Swift, de voorbeeldfunctie van Cardi B of de negatieve reacties ziet die de vermoedelijke slachtoffers van Bart De Pauw over zich heen krijgen, weet meteen ook dat er nog een lange weg te gaan is.

Het is gek, maar Framing Britney Spears heeft op zich weinig nieuws te vertellen. Het vat samen wat er al geweten was en verlegt de empathie naar haar. Meer heeft de docu niet nodig om monden te doen openvallen, een techniek die we nu al een paar jaar zien opduiken: ook Leaving Neverland, The Disappearance of Madeleine McCann en Surviving R Kelly moesten weinig meer doen dan de feiten op een rijtje zetten en de post-MeToo-blik zijn werk laten doen. Telkens is het pijnlijk om naar te kijken. Pijnlijk omdat je het al wist, maar het je niet realiseerde. Maar als Framing Britney Spears één ding laat zien, is het dat dat ook belangrijk is. Om vooruit te gaan moet je ook achterom durven te kijken.