Op visite bij de regisseur van ‘Loveless’, de film die de Gouden Palm had moeten winnen

© .

Een van alle liefde verstoken jongetje verdwijnt. Niet dat zijn ouders het merken – toch niet de eerste twee dagen. Met de monumentale verdwijningsthriller Loveless meet regisseur Andrej Zvjagintsev de temperatuur op in zijn Rusland. Haal die extra truien uit de kast!

Scène uit een huwelijk dat op de vechtscheiding na dood is. Boris en Zjenja, die voor de zoveelste keer tegen elkaar staan te razen, bakkeleien niet over wie er mag zorgen voor hun enig kind, de twaalfjarige Aljosja, maar over wie er voor hem móét zorgen. Beiden dromen van een nieuwe start. Geen van beiden vindt Aljosja passen in dat nieuwe leven. Dus weg met hem. Op internaat. Waar dienen die dingen anders voor?

U vindt dat al wreed? Regisseur Andrej Zvjagintsev oordeelde dat daar nog wel een mokerslag op kon volgen. In een van de magistrale shots waar zijn vaste cameraman Michaïl Kritsjman een patent op heeft, zien we dat Aljosja van achter de badkamerdeur heeft gehoord hoe ongewenst hij is. Zijn daaropvolgende schreeuw doet niet onder voor die van Edvard Munch. Met elke vezel in je lichaam voel je de wreedheid. Dát is wat cinema vermag.

Na die scène wordt het nog vele graden kouder. Aljosja verdwijnt, zijn ouders merken het eerst zelfs niet op, de politie geeft niet thuis. Alleen vrijwilligersorganisatie Liza Alert trekt zich het lot van de jongen aan.

Ik wéét dat je moet opletten met veralgemeningen. Egoïsme is er overal en is van alle tijden, maar in Rusland wóékert het gewoon.

Zvjagintsev maakt monumentale films die de grote metaforen en levensvragen niet schuwen, maar hij vertrekt daarbij altijd vanuit de intimiteit – of wat daarvan rest – van een familie. Sinds Elena (2011), over een oudere vrouw die een wanhopig plan uitdoktert om de erfenis van haar nieuwe man binnen te rijven, weerspiegelen zijn films ook de Russische staat van zijn en kun je er een kritiek in lezen op het land en zijn bewindvoerder(s). In de in wodka gemarineerde tragedie Leviathan (2014) is een garagist die voor zijn rechten opkomt geen partij voor een corrupte burgemeester. Het ministerie van Cultuur kon de kritische allegorie voor het moderne Rusland niet smaken en verketterde de film. De Belgische verdeler Lumière prees Leviathan aan als ‘de film die Poetin wilde bannen’.

Om nieuwe problemen te vermijden vroeg producent Aleksandr Rodnjanski geen staatssteun meer aan voor Loveless en zette hij een coproductie op met Frankrijk, Duitsland en België. Het maakt het Zvjagintsev iets makkelijker om vrijuit te praten.

De Russische regisseur is ook opvallend ontspannen wanneer we hem in Parijs ontmoeten, al kan dat ook liggen aan de zalige zomerdag die de stad helemaal doet openbloeien.

Op visite bij de regisseur van 'Loveless', de film die de Gouden Palm had moeten winnen
© National

‘Ik ken jou. Jij komt uit België, niet? Hoe lang heb je erover gedaan om hier te raken?’

‘Een uur en twintig minuten trein.’

‘Wauw, het duurt dubbel zo lang om van het centrum van Moskou de luchthaven te bereiken.’

Toen we elkaar in 2011 in Gent spraken, waar Elena de Grote Prijs had gewonnen, had je het over Ingmar Bergmans Herfstsonate (1978), waarin een moeder bekent dat ze nooit van haar kind heeft gehouden. Die film had je zo geraakt dat je hemd na afloop nat was van de tranen. Dat doet aan Loveless denken.

Andrej Zvjagintsev: Ik hou van Bergman. Ik kan me niet voorstellen dat je films maakt en niet van Bergman houdt. Die scène, die me voor het leven geraakt heeft, was een nachtelijk gesprek waarin Ingrid Bergman aan Liv Ullmann opbiecht dat ze egoïstisch en onverschillig geweest is. Dat ze geen liefde voor haar kinderen voelde. Dat ze haar leven had gewijd aan muziek en dat de kinderen op de tweede plaats kwamen. Ik vond dat zo erg. Ik ben zelf enig kind en heb me altijd het belangrijkste in het leven van mijn moeder gevoeld.

Toch is er geen bewuste link tussen Herfstsonate en Loveless. Een andere Bergman was wél een directe inspiratie: na Elena heb ik een remake van Scènes uit een huwelijk (1973) overwogen maar dan getransponeerd naar de Russische realiteit. Mijn producent slaagde er niet in om de rechten te verwerven. We begonnen aan Leviathan. Maar het idee liet me niet los. De puzzelstukken vielen op hun plaats toen mijn coscenarist, Oleg Negoejne, vertelde over Liza Alert.

Dat is een vrijwilligersorganisatie die verdwenen mensen opspoort. Is dat uitzonderlijk of zie je wel meer burgerinitiatieven die het tekortschieten van de overheid proberen op te vangen?

Zvjagintsev: Er zijn er nog nooit zoveel geweest. Er duiken steeds meer weldoeners en liefdadigheidsorganisaties op die kinderen, armen, ongeneeslijke zieken, personen die hun ziekenhuiskosten niet kunnen betalen, radeloze mensen te hulp snellen. Ze doen het werk dat de staat zou moeten doen. Niet vanuit een revolutionaire motivatie, maar omdat de burgersamenleving zich bewust is van de grote noden.

Op visite bij de regisseur van 'Loveless', de film die de Gouden Palm had moeten winnen
© National

Een voormalige jurist en advocaat van Yukos, de oliemaatschappij van Michaïl Chodorkovski (de steenrijke oligarch en Poetin-opposant die bijna acht jaar in de cel zat, nvdr.), richtte na haar eigen vrijlating uit de gevangenis een fonds op dat jonge delinquenten en criminelen bijstaat door ze aan werk te helpen wanneer ze vrijkomen. Ik heb dat fonds al gesteund. Mensen betaalden voor een ontmoeting en een gesprek met mij en dat geld ging naar het fonds.

Er is in Loveless een enorm contrast tussen de vrijwilligers die belangeloos naar het verdwenen kind zoeken en de zelfzuchtige ouders, die niet naar hem wilden omkijken.

Zvjagintsev: Het is vanwege dat contrast dat de film zo veel aandacht schenkt aan Liza Alert. Maar ook al doen die ouders dingen die ik afkeur, ik heb oprecht medelijden met ze. Ik heb die personages bedacht om de pijnpunten en de zwaktes van de mens aan te wijzen. Ze vallen trouwens nog mee.

Dat kun je niet menen.

Zvjagintsev: Je houdt het niet voor mogelijk wat Liza Alert allemaal meemaakt. Ik herinner me een zaak waarbij een grote ploeg speurde naar een verdwenen kind. De mensen van Liza Alert ontdekken op de computer van dat kind een persoon met wie het contact heeft gehad. Ze trekken meteen, in het midden van de nacht, naar het appartement van de ouders om te vragen of ze die persoon kennen. Weet je hoe ze reageerden? ‘Hebt u gezien hoe laat het is?!’ Volgens Liza Alert is dat géén uitzondering. Ik bedoel maar: mijn personages zijn redelijk soft, de werkelijkheid is vaak nog bitterder.

Veel koppels stellen zich de vraag of ze zich wel een kind kunnen veroorloven. De meesten schrikken terug voor de kosten van kleding, voeding en onderwijs. Enkel de rijkste gezinnen wagen zich aan drie of meer kinderen. Het aantal kinderen hangt van de economische situatie af.

Je vroege films, The Return (2003) en The Banishment (2007), waren bijna tijdloos. Loveless daarentegen is heel duidelijk gesitueerd in februari 2015 – het conflict met Oekraïne wordt ook vermeld. Waarom zo precies?

Zvjagintsev: Ik vond het belangrijk om Loveless in een politieke context te plaatsen. Ik hoop dat de mensen zich herinneren dat Rusland in 2012 nog boordevol hoop was – op verandering, sociale verbetering. Dat was de periode van de grote betogingen. Tegen 2015 bleef daar niets meer van over. Intolerantie had de bovenhand gekregen. De samenleving was hysterisch en enorm verdeeld. Precies het omgekeerde van wat je drie jaar eerder hoopte. Alsof het individu te veel gevraagd had en de samenleving dat duidelijk maakte door het tegen het canvas te boksen.

Niet dat het daarvoor allemaal koek en ei was: Elena gaf aan dat de Russische samenleving omtrent 2010 al kampte met een diepe kloof tussen rijk en arm en een zorgwekkende harteloosheid.

Zvjagintsev: De Russische samenleving is in relatief korte tijd ingrijpend veranderd. In Elena waren twintig jaar gepasseerd sinds het communisme in het kapitalisme was overgegaan. In die periode hebben we een totale ommekeer van waarden meegemaakt. Elena, een volksvrouw, is daar een relatief eenvoudig voorbeeld van. Ze doet iets verschrikkelijks zonder erbij stil te staan. Waarom verliest ze al haar humanistische waarden? Je ziet bij haar hetzelfde egoïsme als in Loveless. De abrupte omschakeling naar het kapitalisme heeft ons land geen goed gedaan. De ander werd de concurrent, de vijand, in plaats van een vriend of een makker. We zijn niet meer gelijk. Ik wéét dat je moet opletten met veralgemeningen. Egoïsme is overal en van alle tijden, maar in Rusland woekert het.

MATVEJ NOVIKOV als Aljosja. 'De werkelijkheid is vaak nóg bitterder.'
MATVEJ NOVIKOV als Aljosja. ‘De werkelijkheid is vaak nóg bitterder.’© National

The Return en The Banishment waren ook lang niet zo politiek als Leviathan en Loveless. Vanwaar die koerswijziging?

Zvjagintsev: Politiek is mijn cinema niet binnengedrongen, politiek is mijn leven en dat van alle Russen binnengedrongen. Op brutale wijze. Per definitie weerspiegelt zich dat in mijn films, en in de Russische cinema in het algemeen. Zie daar alsjeblieft geen doelbewuste keuze in. Ik ben er niet op uit politiek georiënteerde films te maken. Maar je hoort en leest over zo veel zaken waar je van verschiet dat je wel moet reageren. Een Chinese wijsgeer merkte ooit op dat in landen waar het goed gaat de mensen de namen van hun bestuurders niet kennen. (lacht)

Ga je stemmen?

Zvjagintsev: Never!

Waarom niet?

Zvjagintsev: Ik geloof niet dat mijn stem nuttig is. Mijn stem helpt niets of niemand vooruit. Geen enkele persoon, geen enkele zaak. In Rusland leveren verkiezingen niets op. Het is één grote schijnheilige boel. Ik weet niet hoe het met jouw land gesteld is, maar Rusland is de facto een monarchie. We zitten met een opeenvolging van alleenheersers. Boris Jeltsin heeft Vladimir Poetin aangeduid als zijn opvolger. De rest van Rusland heeft daar niet veel aan te zeggen gehad. De macht wordt vaagweg gelegitimeerd door een soort valse democratie, maar in de grond zijn we een monarchie.

In Loveless weigert de politie werk te maken van de zoektocht naar Aljosja. Waartoe dient de politie als ze de burger op zulke momenten in de steek laat?

Zvjagintsev: Het gros van de tijd is de politie bezig met andere misdrijven, zoals moordzaken, en de ontmanteling van betogingen. Verdwenen personen beschouwen ze niet als hun werk. Grigori Sergoejeev, de stichter van Liza Alert, vindt de flik in mijn film nog enorm meevallen. Dat personage geeft tenminste nog toe dat hij niets vermag en verwijst door naar mensen en verenigingen die misschien wel kunnen helpen. Dat is uitzonderlijk. Meestal zijn flikken zeer wantrouwig en weigeren ze om informatie te delen. Meestal doen ze niks zonder te bekennen dat ze niks kunnen of willen doen.

Ik ken een Belgische film waarin de liefdeloosheid van de ouders nog groter is dan in Loveless: in L’enfant (2005) van de broers Dardenne verkoopt een jonge vader zijn baby. Ken je die film?

Zvjagintsev: Ken ik die film? Ik ben er stapelgek op! Ik hou uiteraard ook van Rosetta (1999), Le silence de Lorna (2008) of La promesse (1996), maar L’enfant steekt er voor mij bovenuit. Het is mijn favoriete film van de Dardennes. De scène waarin Jérémie Renier het kind verkoopt, is onvergetelijk. Je ziet het geld doorgegeven worden, maar je ziet nooit de mensen die voor de baby betalen. Je weet niet wat er achter die muur gebeurt. Ik vind dat heel aangrijpend. Verschrikkelijk is ook de scène waarin de jonge vader de jonge moeder vertelt dat hij het kind verkocht heeft. Dat dat meisje in het struikgewas in zwijm valt, grijpt me enorm aan. Ik kan alleen niet uitleggen waarom. Ik weet het niet en en ik hoef het ook niet te weten.

Op een Gouden Palm blijft het andermaal wachten, maar je valt op de belangrijkste filmfestivals wel altijd in de prijzen. Helpt dat? Maak je de films die je wilt maken of zijn er nog politieke of financiële belemmeringen?

Zvjagintsev: Om budgettaire redenen slaag ik er niet in om enkele projecten die me al vele jaren nauw aan het hart liggen van de grond te krijgen. Ik droom van een film over de Tweede Wereldoorlog, van een film over het Rusland van 1015 en van een film die zich 400 jaar voor Christus afspeelt in het oude Griekenland. Maar zo’n reconstructie van het verleden, met kostuums en decors, kost stukken van mensen. Mijn vrijheid is beperkt door het geld dat ik bijeen kan krijgen. Voorlopig durft mijn producent het risico niet aan.

Begin zelf een productiehuis.

Zvjagintsev: Dat zou ik kunnen doen, ja, zoals de broers Dardenne, en bij hen lijkt dat goed te gaan. Maar ik vrees dat ik zelfs dan maar de helft van het benodigde budget zou kunnen verzamelen. Die droomprojecten kosten zo’n vijftien miljoen dollar per film. Ik schat dat ik zelf zeven of acht miljoen bijeen kan krijgen, tien als ik geluk heb, maar nooit vijftien. Bovendien spreek ik geen andere talen, wat de zoektocht naar geld en coproducenten serieus bemoeilijkt. Als jij een Belgische miljonair kent die vijf miljoen wil investeren in een Russische kostuumfilm, laat het me weten. (lacht)

Tweet eens naar @CouckeMarc.

Loveless

Vanaf 27/9 in de bioscoop.

De inhoud op deze pagina wordt momenteel geblokkeerd om jouw cookie-keuzes te respecteren. Klik hier om jouw cookie-voorkeuren aan te passen en de inhoud te bekijken.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content