Longread: Lezen in de 21e eeuw, een asociale inspanning?

© Belga

Het gaat niet geweldig met onze papieren vriend. Het kleine broertje dat zich de literaire fictie laat noemen, is er al helemaal slecht aan toe en dat wordt betreurd door velen. Maar wat vinden onze schrijvers, met name Christophe Vekeman en Kristien Hemmerechts, van de ontwikkelingen die zich afspelen in het Vlaamse boekenland?

De cijfers die boek.be en GFK Retail and Technology verspreiden, zijn moeilijk positief te interpreteren. De laatste drie jaar daalde de omzet van het papieren boek namelijk telkens met gemiddeld twee procent. Die neergaande trend is nog sterker aanwezig bij de literaire fictie, waar de omzet tot 7 % daalde. Heeft Christophe Vekeman daar een verklaring voor? Vreest Kristien Hemmerechts voor het einde van het papieren boek (wat zeker belangrijk is nu haar roman Alles verandert eind augustus uitkomt)?

“Voor lezen moet je tijd vrijmaken. En dat is een element dat in onze manier van leven steeds meer ontbreekt: gaan zitten en alle I-dingen wegleggen.”

Kristien Hemmerechts

Over de feiten

Vekeman: “De cijfers overvallen me een beetje. Ik had wel al vernomen dat het niet goed ging, maar ik had niet verwacht dat het om zulke percentages zou gaan. En dat ik ervan schrik, komt vooral doordat ik niet vind dat het boek minder aandacht krijgt in de media. Aan mijn eigen boekverkoop merk ik het helemaal niet. Die is zelfs toegenomen, al heeft dat waarschijnlijk meer te maken met het feit dat mijn laatste roman goed ontvangen is.”

“Wat mij wel heel erg opvalt, is hoe moeilijk zo’n probleem te duiden valt binnen het domein van de literatuur, omdat het zo breed en divers is. Je zou bijvoorbeeld kunnen denken dat er te veel romans zijn die de maatschappij een spiegel voorhouden, want mensen die daarnaar op zoek zijn, stemmen eerder af op Koppen XL of journalistieke reportages. Toch kan dat de reden niet zijn, want niet iedere schrijver vertelt over hetzelfde, of op dezelfde manier.”

Hemmerechts: “Ik moet zeggen dat het mij niet zo verbaast. Heel veel mensen komen nog nauwelijks aan lezen toe. Er zitten maar zoveel uren in een dag en er zijn zoveel dingen waaraan je die uren kan spenderen. Voor lezen moet je tijd vrijmaken. En dat is een element dat in onze manier van leven steeds meer ontbreekt: gaan zitten en alle I-dingen wegleggen.”

“Mijn kleinkinderen bijvoorbeeld jongleren al met Youtube, maar zij kijken zelden zo’n filmpje uit. Het aanbod is zo rijk dat alles maar heel kort aandacht kan krijgen en literaire fictie is een product dat tegen die tendens ingaat. Daar moet je voor gaan zitten en je ook effectief concentreren. Zelfs bij mijn studenten taal-en letterkunde lukt dat niet altijd. Zij hebben de concentratie wel, maar moeten die opnieuw leren gebruiken.”

“Kinderen van nu worden dan misschien wel geboren met wifi in hun hersenen geprogrammeerd, er zit toch nog steeds iets in de mens dat een afkeer heeft van het eindeloze consumeren en dat op zoek gaat naar rust en diepgang, ook bij jongeren.”

Kristien Hemmerechts

Over de drempel

Hemmerechts: “Bij romans met een lagere leesdrempel zoals Fifty Shades of Grey is dat anders. Zij zijn veel toegankelijker omdat ze een minder grote inspanning vragen. En dat vertaalt zich dan in de bestsellercultuur waarin we nu zitten. Het is dus niet zo dat mensen geen boeken meer willen lezen, maar ze grijpen naar lichtere lectuur… (Denkt na) Al kan ik ook helemaal fout zijn, want Stefan Hertmans scoort ook heel goed en dat is geen gemakkelijke schrijver (lacht).”

“Weet je, Fifty Shades of Grey toont dat er een gigantische breuk is tussen populair en gesofisticeerd. Dat was vroeger ook al zo, tussen de literair-esthetische schrijvers en de broodschrijvers. Ik heb daar persoonlijk geen probleem mee, want het doet de boekindustrie draaien. Wat ik wél merk – en fan fiction, waaruit ook E.L. James is voortgekomen, is daar een voorbeeld van – is een overvloed aan schrijvers en een gebrek aan lezers. Alle cursussen creatief schrijven trekken enorm veel volk; er werd nooit meer geschreven dan nu. Voeger had je een paar makers, dat waren dan de creatievelingen, en de rest was ‘vee’ dat consumeerde. Nu zie je veel meer mensen die zelf een verhaal willen maken. Heel individualistisch, als je het mij vraagt.”

Longread: Lezen in de 21e eeuw, een asociale inspanning?
© iStock

Vekeman: “Volgens mij is vooral de manier waarop men leest veranderd. Daardoor wordt het ‘gewone’ lezen steeds meer ervaren als een asociale activiteit die niet past bij het tempo waarmee de communicatie tegenwoordig gebeurt. Er zijn namelijk maar weinig dingen die in zo’n isolement plaatsvinden als lezen. Een lezer heeft niemand nodig. Sterker nog, hij wordt gestoord door iedereen die zich zelfs maar bij hem in de buurt durf te wagen. Hij zit in een wereld die niets te maken heeft met de wereld waarin hij zich letterlijk bevindt.”

“Uiteindelijk blijft het lezen van een roman nog altijd wat het is. Het is een solitaire en – vooral als je het ernaar zit te kijken – saaie bezigheid. Maar wanneer je het zelf doet, is het heerlijk.”

Christophe Vekeman

“Een persoon die ergens zit te lezen, is daar dus misschien wel lijfelijk, maar hij kan mentaal op een totaal andere plaats zijn; een plaats waar je hem vaak niet kan bereiken. En die vorm van sociaal isolement kan heel erg irriteren, vooral in een tijd waar iedereen altijd en overal bereikbaar moet zijn. Uiteraard met de Iphone in de achterzak.”

Over imago-opbouw- en afbraak

Vekeman: “Heeft lezen daarom een imagoverandering nodig? Neen, persoonlijk vind ik van niet, want voor mij is dat net plezierig. Daarom zou ik ‘asociaal’ hier positief willen interpreteren. Bovendien is het moeilijk om te spreken over ‘het boek’ of ‘het imago’, want daarvoor is de literatuur veel te breed. Een genre als de thriller heeft helemaal geen imagoverandering nodig. Er is namelijk niets dat op vakantie zo massaal geconsumeerd wordt als thrillers. Aan het strand of langs de rand van het zwembad bijvoorbeeld.”

“Soms hoor je wel eens dat de literatuur opnieuw meer rock-and-roll moet zijn, maar ook dat ligt moeilijk. Iemand van 65 zit daar niet te op wachten, net zomin als iemand van zestien die amper weet wat dat inhoudt. Uiteindelijk blijft het lezen van een roman nog altijd wat het is: een bezigheid die niet geschikt is voor mensen met ADHD, om te doen in groep, als je cocaïne hebt gesnoven of als je dronken bent. Het is een solitaire en – vooral als je het ernaar zit te kijken – saaie bezigheid. Maar wanneer je het zelf doet, is het heerlijk.”

“Waarom de hele tijd praten over hoe ontspannend lezen is als dat niet klopt? Waarom hebben wij zo’n angst van die inspanning? Zweet maar gewoon een beetje, intellectueel dan.”

Kristien Hemmerechts

Hemmerechts: “Het imago veranderen probeert men al jaren, maar dat werkt gewoon niet. Het is alsof je zou zeggen: ‘We gaan dansen zonder te bewegen’. Lezen vergt nu eenmaal aandacht en afleiding is zijn grootste vijand. Ik heb al vaak gezegd dat ik als een dictator iedereen in een zaal op een stoel zou willen zetten en ze verplichten een uur lang te lezen. Dan mogen ze even rondlopen, en daarna opnieuw een uur lezen. Het is mooi dat men lezen sexy probeert te maken, maar zo hou je mensen voor de gek.”

“Ik zeg dat ook altijd tegen mijn studenten. Een boek lezen is helemaal geen ontspanning, maar juist een inspanning. Net zoals een berg beklimmen of tennisspelen ook een inspanning is. Het imago veranderen is daarom als iemand vragen de Mount Everest te beklimmen op zijn sloefen: een ramp, want je moet je voorbereiden. Waarom dus de hele tijd praten over hoe ontspannend het is als dat niet klopt? Waarom hebben wij zo’n angst van die inspanning? Zweet maar gewoon een beetje, intellectueel dan.”

Over de literaire kloof met Nederland

Hemmerechts: “Onze noorderburen zijn daarin heel anders, al zit ook daar het lezen in de verdrukking. Boeken maken voor hen namelijk een vast deel uit van hun bestedingspatroon. Zo kwam ik, toen ik als student een jaar in Nederland woonde, op alle studentenkamers boeken tegen, zelfs bij jongeren die niets met literatuur te maken hadden. Voor mij was dat vreemd, want in België wordt dat niet gedaan, maar daar is dat doodnormaal. Nederlanders geven gewoon meer geld uit aan cultuur, terwijl wij veel meer betalen voor kledij, gastronomie en ons interieur.”

Vlamingen lopen liever alle bibliotheken in de streek af dan een boek te kopen.
Vlamingen lopen liever alle bibliotheken in de streek af dan een boek te kopen.© iStock

“Toen ik een relatie begon met Herman de Coninck, wilde een vriendin van mij een dichtbundel van hem lezen. Ze was daarom alle bibliotheken in de streek afgelopen, maar had er blijkbaar nooit aan gedacht om er een te kopen. En dat terwijl ze er zeker het geld voor had. Wanneer ik een boek wil lezen, dan koop ik dat gewoon. Aan alles geven wij geld uit behalve aan een boek. Als ik mensen met hun tassen van kledingzaken op de Meir zit lopen, denk ik vaak: als ze nou is één procent van dat geld aan boeken zouden uitgeven…’

Vekeman: “Het verschil tussen Nederland en België is in ieder geval niet nieuw; Nederland heeft altijd al een sterkere leescultuur gehad dan Vlaanderen. Literatuur is er ook veel meer aanwezig. Laatst nog was ik in Amsterdam, waar ik in een bushokje een grote affiche zag hangen voor Babbitt van Sinclair Lewis. Dat is dus niet de grote bestseller van 2015 en toch is die prominent aanwezig in het straatbeeld. Dat kunnen wij ons in Vlaanderen maar moeilijk voorstellen.”

Over wat de toekomst zal brengen

Hemmerechts: “En toch mag je niet vergeten dat het grootste aandeel van de Vlaamse boekenverkoop nog steeds van papier is. De markt van het e-boek groeit wel, maar blijft veel kleiner dan verwacht. Kinderen van nu worden dan misschien wel geboren met wifi in hun hersenen geprogrammeerd, er zit toch nog steeds iets in de mens dat een afkeer heeft van het eindeloze consumeren en dat op zoek gaat naar rust en diepgang, ook bij jongeren.”

“Mocht ik morgen een knop zien voor de massadestructie van het internet, pc’s en andere digitale apparaten, dan zou ik erop drukken.”

Christophe Vekeman

“Als we nu in een periode zitten met minder aandacht, dan komt die belangstelling misschien later weer terug. Zoiets verloopt volgens een slingerbeweging: mensen omarmen iets, gooien het daarna weg om het later weer uit de vuilbak op te vissen. Daar bevindt zich het leespubliek. En het zal dankzij die weerbarstigheid zijn dat de literatuur overeind kan blijven.”

Vekeman: “Alles bij elkaar genomen, denk ik dat de roman zal overleven. Digitaal of op papier? Dat weet ik niet. Vinyl is op een gegeven moment ook vervangen door cd’s, maar is nu wel nog verkrijgbaar. Laat ik het zo zeggen: in mijn woonkamer staan nu honderden papieren boeken. Die zal ik nooit wegdoen. En ik kom nog steeds heel graag en vaak in de boekhandel.”

“Mocht ik daarentegen morgen een knop zien voor de massadestructie van het internet, pc’s en andere digitale apparaten, dan zou ik erop drukken. Want als het van mij afhangt, dan blijven we lezen op papier, ondanks alle voordelen op bijvoorbeeld het vlak van milieu, die met de digitalisering gepaard gaan. Ik ben het immers eens met J.C. Bloem die zei dat elke verandering een verslechtering is, zélfs als het een verbetering betreft. En toch zegt de rationele mens in mij – jawel, die bestaat – dat het een logische stap zou zijn. We moeten uiteindelijk ook niet te zeer in een kramp schieten. Het is nog niet zo dat bibliotheken in brand worden gestoken en dat de mensen als complete analfabeten in hun blootje over straat lopen (lacht).”

(EDW)

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content